ХОЁР. ÌÎÍÃÎË ÒªÐÈÉÍ ¨Ñ, ¨ÑËÎË, ÁÝËÃÝÄÝË

Ìîíãîë òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë, áýëãýäýë áîë ìîíãîë÷óóäûí òºðºº áàéãóóëàõ, áýõæ¿¿ëýõ, äýýäëýõ, òóñãààð òîãòíîëîî õàìãààëàõ, ¿íäýñíèé ýâ íýãäëèéã ñàõèí õàìãààëàõ àðãà óõààíû íýã ñàëøã¿é õýñýã áèëýý.
Òºð óëñûã áàéãóóëæ áýõæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí ¿éë àæèëëàãààíû çàð÷ìóóä, ýíýõ¿¿ ¿éë õýðýãò ýðòíýýñ íààø äàãàæ áàðèìòàëæ èðñýí äýã æàÿã, õýâ çàíøèë, ä¿ðýì æóðàì, ¿çýë ñóðòëûã òºðèéí ¸ñ ãýõ áºãººä ¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºðèéí õ¿íäýòãýëèéí ¿éë àæèëëàãàà íü òºðèéí ¸ñëîë áîëíî.
Òºðèéí áýëãýäýë õýìýýõ íü òºð óëñûí òóñãààð òîãòíîë áèå äààñàí áàéäëûã èëýðõèéëæ, óëñ îðîí ºíº ìºíõºä õºãæèí öýöýãëýõèéí åðººë óòãûã èëýðõèéëñýí, ã¿í ã¿íçãèé óòãà ñàíàà á¿õèé ä¿ðñ òýìäýã þì. Ìîíãîë÷óóä íýí ýðò ¿åýñ îâîã àéìàã, òºð óëñûíõàà áýëãýäëèéã á¿òýýí äýýäýëæ, òàõèí ø¿òýæ èðñýí ò¿¿õýí óëàìæëàëòàé.
Ìîíãîë òºðèéí áýëãýäýë íü ýðòíèé õ¿ì¿¿ñèéí òîòåì ø¿òëýãýýñ óëáààòàé. Ìîíãîë íóòàãò àìüäàð÷ áàéñàí ýðòíèé õ¿ì¿¿ñ áóãà, ÷îíî, øîíõîð çýðýã àðààòàí àìüòàí, òýð÷ëýí íàð, ñàð, ãàë çýðãèéã äýýäëýí ø¿òýæ áàéñàí íü Ìîíãîë íóòàãò ÿâóóëñàí ò¿¿õ-àðõåîëîãèéí ñóäàëãààíû áàðèìòóóäààð íîòëîãäîæ áàéíà.
Ýíäýýñ õàðàõàä, òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë, áýëãýäýë íü òºð óëñûí àìèí ÷óõàë àñóóäàë, ò¿¿íèéã áàéãóóëæ á¿òýýí, ºíº ìºíõºä õ¿÷èðõýã áàéëãàõ àðãà óõààí, òºð óëñ îðøèí òîãòíîõûí íýã ¿íäýñ þì.

1. Õ¿íí¿ óëñûí òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë, áýëãýäýë

Ìîíãîëûí ýðòíèé òºðò óëñóóäûí òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë, áýëãýäýë íü àðäûí óëàìæëàëò çàí ¿éëä òóëãóóðëàí ¿¿ñ÷, îðäíû õèéãýýä, äèïëîìàò ãýñýí ÷èãëýëýýð õýëáýðøèí, õàòóó ÷àíãà äýã æàÿãòàé áîëæ òºëºâøèæ áàéæýý.
Õ¿íí¿ ã¿ðíèé òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë óëñûíõàà òóñãààð òîãòíîëûã õ¿íäýòãýí ñàõèõ, òºðºº äýýäëýõýä ÷èãëýãäýæ, óóë óñàà òàõèæ òàéëëàãà õèéõ, õóðèëäàé ÷óóëãàíààð òºðèéí õýðãýý õýëýëöýæ øèéäýõ, ãàäààä îðíû ýë÷ òºëººëºã÷äèéã õ¿íäýòãýí õ¿ëýýí àâàõ, òºðèéí öýýðèéí ¸ñûã ñàõèõ çýðãýýð õýðýãæèæ áàéâ.

Òºðèéí òýðã¿¿íýý ñîíãîõ, õ¿íäýòãýõ ¸ñ: Ýíý áîë Ìîíãîë òºð ¸ñ á¿ðýëäýí áóé áîëñíîîñ ºíººã õ¿ðòýë òîãòâîðòîé õàäãàëàãäàæ áóé òºðèéí ºâºã ¸ñíû íýã þì. Хүннү нар хаанаа шàíüþé хэмээн дуудаж, түүнийг òýíãýðèéí õ¿¿ õýìýýí¿çäýã áàéâ. Òýäíèé òºðèéí òýðã¿¿íýý òýíãýðèéí õ¿¿ ãýæ ¿çýõ ¿çýë íü õîéøèä óëàìæëàãäàí ìîíãîë÷óóäûí òºðèéí òýðã¿¿íýý õ¿íäýòãýõ, ò¿¿ãýýð äàìæèí òºðºº äýýäëýõ ¿çëèéí íýã ¿íäýñ áîëæýý.
Õÿòàäûí õààíû çàðëèãààð áè÷èãäñýí òºðèéí ò¿¿õýíä Õ¿íí¿ õýëíèé “øàíüþé” ãýäýã ¿ãèéã ººðèéí õýëíèé “õóàíäè” ãýõ ¿ãòýé ä¿éíý õýìýýí òàéëáàðëàæýý. Õÿòàäûí àðä ò¿ìýí õààíàà õóàíäè õýìýýäýã àæ. ¯¿íýýñ ¿çâýë, õÿòàäûí òºð Ò¿ìýí øàíüþéã íèéò Õ¿íí¿ íàðûã çàõèðñàí õààí áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéæýý. ̺í Ò¿ìýí æèðèéí íýã àéìãèéí òîëãîéëîã÷ áàéñàí áîë Õ¿íí¿ íàð ò¿¿íèéã èéíõ¿¿ áóñàä àéìãèéí òîëãîéëîã÷äîîñ ÿëãàí “øàíüþé áóþó õààí” õýìýýí ºðãºìæëºõã¿é áàéñàí áèçýý. Ãýõäýý Ò¿ìýí ò¿¿õýíä òýìäýãëýãäñýí àíõíû øàíüþé áîëîõîîñ Õ¿íí¿ãèéí àíõíû õààí áèø. ªºðººð õýëáýë, ò¿¿íèé ºìíº Õ¿íí¿ä øàíüþé íàð áàéñàí áîëîâ÷ òýä Õÿòàäûí ò¿¿õýíä òýìäýãëýãäýæ ¿ëäñýíã¿é. Õÿòàäóóä Õ¿íí¿ãèéí øàíüþé õýìýýõ ¿ãèéã õààí õýìýýõ óòãààð îéëãîæ õàðèëöàæ áàéñàí, Ò¿ìýí ò¿¿õýíä òýìäýãëýãäñýí àíõíû øàíüþé áºãººä ò¿¿íèé ºìíº Õ¿íí¿ä øàíüþé áàéñàí çýðãèéã õàðãàëçâàë, Õ¿íí¿ íàð Ìîäóíü, ò¿¿íèé ýöýã Ò¿ìýíãýýñ ºìíº òºðèéí òýðã¿¿í áóþó õààíòàé áàéæýý.
Àëèâàà òºðò óëñ òîãòñîíû íýã øèíæ бол õààí øèðýý çàëãàìæëàõ ¸ñ бөгөөд Õ¿íí¿ä ýíýõ¿¿ ¸ñ Ò¿ìýí øàíüþéí ¿åä õàòóó òîãòñîí áàéâ. Түмэн шаньюйн үе гэхэд Õ¿íí¿д их хатны óóãàí õ¿¿ óãñàà çàëãàìæëàõ ёс хатуу тогтсон байв. Ò¿ìýí øàíüþé ººðèéí îðûã óóãàí õ¿¿ Ìîäóíä øèëæ¿¿ëýõ õ¿ñýëã¿é байсан ÷ тэрээр óã ¸ñûã øóóä çºð÷èæ ç¿ðõлýхã¿é áàéæýý. Òèéìýýñ Түмэн ºðñºëäºã÷ улс Þý÷æèд òýðýýð Ìîäóíûã áàðüöàà áîëãîí èëãýýсний äàðàà çîðèóäààð äàéí ºäººжээ. Энэ нь Þýæ÷è íàðààð Модуныг хөнөөлгөж Хүннүд тогтсон ёсыг зөрчилгүйгээр õààí øèðýýг бага хатны хүүдээ шилжүүлэхãýñýí Түмэн шаньюйноролдлого áàéâ. Õàðèí Ìîäóí ººðèéí àâõààëæ ñàìáàà, ýð çîðèãîîðîî äàéñíû ãàðààñ ìóëòàð÷ нутагтаа ýðãýí èðæ ÷àäñàí áà ýíý ãàâúÿà ò¿¿íä ò¿ìýí öýðýã çàõèðóóëàõàä õ¿ðãýæýý. Èéíõ¿¿ Õ¿íí¿ä õààí øèðýý çàëãàìæëàõ ¸ñ Ò¿ìýí øàíüþé, ò¿¿íýýñ ºìíº õàòóó òîãòñîí áàéñàí áîëîëòîé.
Õ¿íí¿ ã¿ðíèé ¿åä øàíüþéã ç¿¿í æèã¿¿ðèéí âàíãèéí óäìààñ òîäðóóëäàã áàéâ. Ñîíãîãäñîí õ¿íèéã òºðèéí íàðèéí ¸ñ æàÿãò ñóðãàæ, óëñ ã¿ðíèéõýý ýðõ àøãèéã ýðõýìëýñýí ãîë àñóóäëààð õàòóó òàíãàðàã ºðã¿¿ëýí øàíüþéä ºðãºìæèëíº. Õ¿íí¿ ã¿ðíèé áàéãóóëàã÷ Ìîäóíü øàíüþé “Ëóóò” õýìýýõ õîòîä òºâëºí ñóóæ áàéñàí íü óëñûí íèéñëýë áîëæ áàéâ. Øàíüþéãèéí îðäûã òºðèéí îðäîí ãýíý. Òºðèéí îðäíîîñ óëñûí õèéìîðü ñ¿ëä ýõýëíý õýìýýí ¿çíý. ̺í Õ¿íí¿÷¿¿ä ýçýí øàíüþéãàà òýíãýðýýñ ãàðàëòàé, òýíãýðèéí õ¿¿ õýìýýí ¿çäýã áàéæýý. Òèéìýýñ øàíüþéãèéí îðäíû ¸ñ ÷àíãà áºãººä ºã뺺 á¿ð öýðýã, ¿éë÷ëýã÷ íàð íü “òýíãýðèéí õºâ¿¿í èõ øàíüþé” õýìýýí èõ äóóãààð äóóäíà.
Ìîäóíûã çàëãàìæèëñàí Çèþé øàíüþé “Ëàîøàí” õýìýýõ ºðãºìæèëñºí íýðèéã àíõ õýðýãëýæýý. Ýíý ¸ñûã Æóæàíû õààä óëàìæëàí àâ÷ Õóòàãòàé (402-410), Òýíãýðèéí (429-444), Ǻâ (444-450), Çîëáîî÷èí (450-485) ãýõ çýðýã ºðãºìæèëñºí íýð õýðýãëýæ áàéâ. Æóæàí óëñûí ¿åä áóðõàíû øàøèí òºðèéí øàøèí áîëñíîîð Ìîíãîëûí òºðò ¸ñ îëîí øèíý ç¿éëýýð áàÿæñàíû íýã íü îíû öîëûã àíõ õýðýãëýñýí ÿâäàë þì. Æóæàíû õààä Àøèä àìãàëàí (464-485), Ìàøèä ò¿âøèí (485-491), Ìàøèä òàéâàí (492-506), Ýõýí ò¿âøèí (506-508), Ìàíäàí áàäðàõ (508-520) ãýõ îíû öîëûã õýðýãëýæ áàéæýý.
Õààí ºðãºìæëºõ ¸ñëîë. Áèäýíä Õ¿íí¿ãèéí õààí ºðãºìæëºõ ¸ñëîëûí ìýäýý áàðèìò õàäãàëàãäàæ èðýýã¿é áîëîâ÷ Ñÿíüáèéí ñàëáàð Òîáà íàð õààí ñóóõ ÿçãóóðòíûã õàð ýñãèé äýýð ñóóëãàí 7 õ¿í ºðãºæ, øèíý õààí òýíãýðò ìºðãºñºí áàéäàã áîë ×èíãèñ õààíûã ºðãºìæëºõ人 àëòàí óðãèéí 7 õ¿í õàð ýñãèé äýýð çàëæ ¸ñëîë ¿éëäýæ áàéæýý. ¯¿íýýñ ¿çâýë, ýðòíèé áîëîîä äóíä ¿åèéí ìîíãîë÷óóäûí õààí ºðãºìæëºõ ¸ñëîë ¿íäñýíäýý èæèë áàéæýý.
Òºðèéí õóðàëäàéí ¸ñ: Ìîíãîë óëñ ýðòíýýñ àâààä ºíººã õ¿ðòýë òºð, óëñûí àëèâàà àñóóäëûã òºðèéí õóðàëäàéãààð øèéäñýýð èðæýý. Ýíý íü Õ¿íí¿ óëñûí 24 àéìãèéí õîëáîîíû òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëààñ óëáààòàé. Õ¿íí¿ óëñàä õààí, ãîë ò¿øìýä¿¿ä, òîìîîõîí ÿçãóóðòíóóä îðîëöñîí ÷óóëãàí ÷óóëäàã áàéâ. ×óóëãàí íü íàðèéí äýã æàÿãòàé, îðîëöîã÷èä çýðýã çèíäààãààðàà ñóóíà. Õàìãèéí ýõýíä àðâàí ýâýðòýí âàíãóóä ñóóäàã áàéâ. ×óóëãàí ýõëýõýýñ ºìíº øàíüþéä ¸ñëîë ìýíä÷èëãýý ¿éëäýíý. ×óóëãàíä ãàäíû çî÷èí îðóóëàõäàà ýõëýýä ãàäàà ò¿ëñýí ãàëûí äóíäóóð ãàðãàí àðèóñãààä, í¿¿ðèéã íü áóäàæ îðóóëíà. Ãàäíû çî÷èí ãèé÷èíã öýâýð àðèóí áîëãîæ, ãîî ç¿éä íü àíõààð÷, ÷óóëãàíû áàðóóí æèã¿¿ðò ñóóëãàæ õ¿íäëýë ¿ç¿¿ëíý ãýõ çýðãýýð îëîí íàðèéí äýãòýé áàéæýý. Ýíäýýñ óëáààëæ Èõ õóðèëäàé õýìýýõ òºðèéí áàéãóóëëàãûí äýã ñóðãóóëü áóé áîëæýý.
Õ¿íí¿ óëñûí ¿åèéí Öàãààí ñàð, õàâàð íàìðûí òàõèëãà íü õóðàëäààíû íýã õýëáýð, òºðèéí ¸ñëîë õ¿íäýòãýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû íýã õýñýã áàéâ. Ýíý òóõàé Ñûìà Öÿíèé “Ò¿¿õýí òýìäýãëýë”-ä “Öàãààí ñàðä øàíüþéí ºð㺺íä á¿õ äàðãà áàãà õóðàëäààíä öóãëàð÷, ºâãºä, òýíãýð, äýëõèé, îíãîí õàéðõäàä òàõèëãà ¿éëäýíý. Íàìàð ìîðü òàðãàëàõààð Äàéëèíä èõ õóðàëäààíä öóãàëàð÷, õ¿í ìàëûí òîîã á¿ðòãýí øàëãàäàã” ãýæýý. Ìºí “Õ¿íí¿ íàðûí çàíøëààð æèëä ãóðâàí óäàà òàõèëãà õèéõäýý äàíäàà öàãààí ñàð, òàâ, åñä¿ãýýð ñàðä íîõîé ºäºð òýíãýð õàéðõàäûã òàõèäàã. Èéìä îëîí àéìàã öóãëàæ, òºðèéí õýðýã õýëýëöýí, ìîðü òýìýý óðàëäóóëàí íàðãèäàã” ãýæýý. Äýýðõ ìýäýýí¿¿äýýñ ¿çâýë, Õ¿íí¿ä èõ, áàãà ãýñýí õî¸ð õóðàëäààí áàéñàí àæýý. Öàãààí ñàðä øàíüþéí ºð㺺íä áîëäîã “áàãà õóðàëäààí”-íä 24 ò¿ìòèéí äàðãà îðîëöîæ, øàíüþéí àìãàëàíã àéëòãàäàã áàéñàí áîëîëòîé. Õàðèí Ëóóò õîò áîëîí Äàéëèíä áîëäîã õóðàëäààí íü “èõ” ãýñýí òîäîòãîëòîé áàéãààãààñ ¿çâýë ò¿ìòèéí äàðãà íàð, îâîã àéìãèéí óäèðäàã÷èä, ò¿¿í÷ëýí æèðèéí èðãýä ÷ îðîëöäîã óëñ íèéòèéí òîìîîõîí òàéëëàãà áàéñàí áîëîëòîé. Ò¿¿í÷ëýí ýíý õóðàëäààíû ¿åýð õ¿í ìàëûã á¿ðòãýí, àëáà ãóâ÷óóðûã öýãöýëäýã áàéñàí áàéíà.
Ãàäààä õàðèëöààíû ¸ñ: Õ¿íí¿ ã¿ðíèé ¿åä ãàäààä îðíû ýë÷ òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâàõ, õ¿íäýòãýæ ¸ñëîõ, õààíä áàðààëõóóëàõ, äèïëîìàò áè÷èã, çàõèäàë, ãýðýý õýëýëöýýðèéã õºòëºõ äèïëîìàò òóñãàé õýëëýã, ãàäààä îðîíä ìîðäóóëàõ, ýë÷èéí ýðõ ÿìáûã äàðõàëñàí “ãýðýãý” áóþó ïàéçûã øèéòãýí îëãîõ, áè÷ìýë ãýðýýíèé ýõèéã õàäãàëàõ æóðàì çýðýã íàðèéí ¸ñ ãîðèìòîé áàéæýý.
Õÿòàäûí Õàí óëñûí õààí Ãàî Äè Õ¿íí¿ óëñàä ÿëàãäàí ÍÒª 198 îíä íàéðàìäëûí ãýðýý áàéãóóëàõàà𠺺ðèéí ò¿øìýëèéã ýë÷ýýð çàðæýý. Ìîäóí øàíüþé ýë÷èéã íàéðñãààð õ¿ëýýí àâ÷ õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëýí äóó õºãæèìòýé óãòàæ, öýýðèéí ¸ñûã ã¿éöýòãýí õýëýëöýýð õèéõýä Õàí óëñûí ýë÷ Õ¿íí¿ óëñûí òºðèéí ¸ñ, ãàäààä õàðèëöààíû äýã æàÿã èõ íàðèéí áîëîõûã áèåýð ¿çýæ èõ ë ãàéõñàí ãýäýã.
Ëàîøàí øàíüþé Õàí óëñòàé õèëèéí ãýðýýã äàõèí áàéãóóëàõäàà òºëººëºã÷èéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã õýäýí õ¿íýýð áàéãóóëàõ, õààíà õýëýëöýõ, ãýðýýíèé áýëãýäýë áîëãîæ åñºí öàãààí áýëãýý õýðõýí ãàðäóóëàõ çýðãèéã íàðèéí òîãòîîæ, äèïëîìàò ¸ñûã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîñîí áàéäàã.
Õ¿íí¿ óëñûí øàíüþé áóñàä ãàäààä óëñ îðîíä èëãýýõ çàõèäëûã òóñãàé òîãòñîí ¿ã õýëëýãýýð áè÷èæ áàéâ. Òóõàéëáàë, Ìîäóí øàíüþé ÍÒª 176 îíä Õàí óëñûí õààíä áè÷ñýí çàõèäàë: “Òýíãýðèéí èâýýëýýð ñóóñàí Õ¿íí¿ãèéí èõ õààí Øàíüþé ýçýí õààíû àìãàëàíã àéëòãàæ áàéíà” ãýæ ýõýëæýý. ̺í Õÿòàäûí àíõíû òºðèéí ò¿¿õ “Ò¿¿õýí òýìäýãëýë”-ä “Õ¿íí¿ãèéí õóóëèàð Õÿòàäûí ýë÷ ãýðýãýãýý îðõèîä, í¿¿ðýý áóäàëã¿éãýýð èõ õààíû (øàíüþéí) ºð㺺íä îðîõ ýðõã¿é” ãýæýý. Áàñ ýë÷èéã øàíüþéòàé óóëçóóëàõûí ºìíº çî÷èí ýðõýëñýí ò¿øìýë íü õ¿ëýýí àâíà. Õ¿íí¿ãèéí ýë÷ ãàäààäàä ÿâàõäàà øàíüþéãèéí ãýðýãýòýé ÿâíà. ¯¿íýýñ óëàìæëààä Èõ Ìîíãîë Óëñ, Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé ýë÷ òºðèéã òºëººëæ áóéã õàðóóëñàí àëò, ìºíãºí ãýðýãý õýðýãëýæ áàéëàà.
Õ¿íí¿ãèéí ãàäààä õàðèëöààíû ¸ñ ãîðèì Ñÿíüáè, Æóæàí óëñàä óëàìæëàãäñàí àæýý. 521 îíä Âýé óëñûí ýë÷èéã ¸ñ àëäñàí õýìýýí Æóæàíû õààí Áðàõìàí çýìëýæ áàéñíààñ ¿çýõýä Æóæàí÷óóä õàðü îðíû ýë÷èí õ¿ëýýí àâàõ òóñãàé ¸ñëîëòîé áàéæýý.
Òºðèéí áýëãýäýë. Õ¿íí¿ãèéí øàíüþé òºðèéí õàø òàìãà õýðýãëýí ýðõ ìýäëýý õýðýãæ¿¿ëæ áàéñàí áàéíà. Óìàðä Õ¿íí¿ãèéí øàíüþéä ÍÒª 90 îíä òºðèéí õàø òàìãà áàéñàí òàëààð ñóðâàëæ áè÷èãò òýìäýãëýæýý. ̺í Õ¿íí¿ãèéí øàíüþé Õàí óëñûí õààíòàé çàõèäàë áè÷ãýýð õàðèëöàõäàà òºðèéí òàìãà äàðæ áàòàëãààæóóëäàã áàéñàí ãýæ ñóäëàà÷èä ¿çäýã.
Õ¿íí¿ãèéí øàíüþé òóã, èñýð, ø¿õýð çýðãèéã õýðýãëýæ áàéñíûã õààí õ¿íèé åñºí áýëãýäëèéí ¿¿ñýë áîëñîí õýìýýäýã. Õÿòàäûí Õàí óëñûí Ëèíäè õààí “Õ¿íí¿ èñýð”-ò äóðòàé áàéñàí áîë Íî¸í óóëûí Õ¿íí¿ áóëøààñ ø¿õðèéí õýñýã îëäñîí çýðãýýñ ¿çâýë, Õ¿íí¿ãèéí øàíüþé òºðèéí õ¿íäýòãýëèéí áýëýã áîëîõ èñýð, ø¿õýð çýðãèéã õýðýãëýæ áàéæýý.
Õ¿íí¿ãèéí Æèæè øàíüþé òàâàí ºíãèéí òóãòàé áàéñàí òóõàé ñóðâàëæèéí ìýäýý áóé. Ò¿¿ãýýð çîãñîõã¿é Òºâ àéìãèéí Áàòñ¿ìáýð ñóìûí íóòàã Íî¸í óóëûí Õ¿íí¿ãèéí ÿçãóóðòíû áóëøíààñ òîðãîí äàëáàà áèåòýýð îëäæýý. Èéìä Õ¿íí¿ áîëîí ýðòíèé óëñóóäûí ¿åä äàëáàà, òóãèéã òºðèéí áîëîîä öýðãèéí ñ¿ð õ¿÷, öîã õèéìîðèéí áýëãýäýë áîëãîí õýðýãëýæ áàéñàí õýìýýí ¿çýõ á¿ðýí ¿íäýñòýé áàéíà. Í¿¿äýë÷äèéí òóãíû ò¿¿õýí õºãæëèéã õàðóóëàõ ººð íýãýí áàðèìò áîë õàäíû çóðàã äàõü ä¿ðñëýë þì. Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Áàÿíëèã ñóìûí Áè÷èãò õàä, Ìîíãîë Àëòàéí ç¿¿í áèåä îðøèõ Õàð ñàëààãèéí ãîëûí ýõ çýðýã ãàçàð ãàðòàà òóã, äàëáàà áàðüñàí ìîðüòíûã ä¿ðñýëñýí çóðãóóä íü õ¿ðýë çýâñãèéí ¿åä õîëáîãäîíî. Òèéìýýñ ýðòíèé í¿¿äýë÷èä á¿ð õ¿ðýë çýâñãèéí ¿åýñ àäóó ìàëûíõàà äýë ñ¿¿ë, àðüñààð òóã, äàëáàà õèéæ, ò¿¿íèéãýý õ¿íäýòãýí õýðýãëýæ èðæýý.
Õ¿íí¿ íàðûí ø¿òëýãò íàð, ñàð îíöãîé áàéð ýçýëæ áàéñíûã øàíüþé ºã뺺 óðãàõ íàðàíä, îðîé ñàðàíä ìºðãºäºã áàéñíààñ ìýäýãäýíý. ̺í Õ¿íí¿ áóëøíû àâñíû òîëãîé òàëä àëò áîëîí òºìðººð õèéñýí íàð ñàðíû ä¿ðñèéã õàäñàí áàéñàí íü òýäíèé äýýðõ ø¿òëýãòýé õîëáîîòîé. Íàð ñàðûã ø¿òýõ ¸ñ íü Õ¿íí¿ãèéí ¿åä òºðèéí áýëãýäëèéí øèíæòýé áîëæ, òºðèéí ñ¿ëäíèé ¿¿ñëèéã òàâüñàí õýìýýí ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà.

2. Èõ Ìîíãîë óëñûí òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë, áýëãýäýë

Òºðèéí ¸ñ: 1206 îíû Èõ õóðàëäàéãààð Ìîíãîëûí íýãäñýí óëñ áàéãóóëàãäàæ, ×èíãèñ õààíûã òºðèéí òýðã¿¿íä çàëñàí áèëýý. “Èõ Ìîíãîë Óëñ áàéãóóëàãäñàí íü äýëõèé äàõèíû, ÿëàíãóÿà Ìîíãîëûí òºð ¸ñíû õºãæëèéí ò¿¿õèéí øèíý ýðèíèé ýõëýë áàéñàí þì” õýìýýí àêàäåìè÷ Æ.Áîëäáààòàð ä¿ãíýñýí áàéäàã.
Èõ Ìîíãîë Óëñûí (ÈÌÓ) õààä Èõ õóðàëäàé õóðàõ, õóóëü ç¿éã äýýäëýõ, ãàäààä óëñ îðíóóäòàé õàðèëöàõ ¸ñ çýðãèéã øèíý÷ëýí áàòàòãàõ, òºðèéí òîãòâîðòîé áºãººä àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ çýðýã îëîí àñóóäëûã ìÿíäñàí óõààíààð îí÷òîé øèéäñýíýýð Ìîíãîë òºðèéí ¸ñ ºíäºð òºâøèíä õ¿ð÷ýý.
Òóõàéëáàë, ÈÌÓ-ûí òºð íü çàñàãëàëûí õýëáýðèéí õóâüä õýìæýýã¿é ýðõò õààíò çàñàãòàé ìºðò뺺 ìºí ÷àíàðààðàà àðä÷èëëûí îëîí á¿ðäëèéã ººðòºº àãóóëñàí ºâºðìºö øèíæ á¿òýöòýé áàéâ. Æèøýý íü, õààíàà ºðãºìæëºí ñîíãîõ, äàéòàõ, íàéðàìäàõ çýðýã îíö ÷óõàë àñóóäëûã õýëýëöýí îëîíõèéí ñàíàëààðàà øèéäâýð ãàðãàäàã Èõ õóðàëäàé áîëîí Àëòàí óðãèéí èõ ýå ãýñýí àðä÷èëñàí øèíæòýé çàðèì á¿ðäëèéã ººðòºº àãóóëñàí áàéæýý.
ÈÌÓ-ûí òºð íü ººðòºº ýðõ ç¿éò òºðèéí øèíæ ÷àíàðûã õàäãàëæ áàéâ. Ò¿¿íèé ãýð÷ íü “Èõ çàñàã” õóóëü þì. 1206 îíä ×èíãèñ õààíààñ Øèõèõóòàãò “̺íõ òýíãýðèéí èâýýëýýð óëñ ã¿ðíèéã òîõèíóóëæ áàéõàä ¿çýõ í¿ä, ñîíñîõ ÷èõ áîëæ ÿâ…Á¿õ óëñûí äîòîðõ õóëãàéã öýýðë¿¿ëæ, õóäëûã ìºõººí ¿õ¿¿ëýõ ¸ñòîéã ¿õ¿¿ëæ, ÿëëàõ ¸ñòîéã ÿëëàæ áàé…Íèéò óëñûí ºì÷èéã õóâààæ, çàðãûã øèéòãýæ, ò¿¿íèéãýý õºõ äýâòýðò äýâòýðëýãò¿í” ãýæ çàðëèã áóóëãàñàí òóõàé “Ìîíãîëûí Íóóö Òîâ÷îîí”-ä òýìäýãëýñýí áóé. Èõýíõ ýðäýìòäèéí ¿çýæ áàéãààãààð Øèõèõóòàãèéí “Õºõ äýâòýð” íü Èõ çàñàã õóóëèéí ¿íäýñ áîëñîí áàéíà. Õýäèéãýýð Èõ Çàñàã õóóëü áèäýíä á¿ðýí ýõýýðýý õàäãàëàãäàí èðýýã¿é ÷ äóíäàä çóóíû ¿åèéí Ïåðñ, Èðàí, Àðìÿíû ýðäýìòäèéí á¿òýýë¿¿ä, Ìîíãîëä æóóë÷èëæ èðñýí õ¿ì¿¿ñèéí òýìäýãëýëä äàì áàéäëààð óëàìæëàãäàí èðæýý.
Óã õóóëüä õààí ºðãºìæëºõ, Èõ õóðèëäàé õèéõ, ãàäààä óëñóóäòàé äàéòàõ, íàéðàìäàõ, öýðýã, çàõèðãàà, ýð¿¿, èðãýíèé öààçûí õîëáîãäîëòîé îëîí ç¿éëèéã õóóëü÷ëàí òîãòîîæ ìºðäºæ áàéâ.
Ýíý óòãààðàà òóñ óëñûí äîòîðõ óëñ òºð, íèéãìèéí àìüäðàë áîëîí ãàäààä óëñ îðîíòîé õàðèëöàõ õàðèëöàà çýðýã íü áè÷èãäìýë õóóëèéí õ¿ðýýíä ÿâàãääàã, õóóëü ç¿éã áàðèìòàëäàã òºðò óëñ áàéæýý. ªºðººð õýëáýë òºðèéã áàéãóóëàõ áîëîîä ò¿¿íèé á¿òýö, ¿éë àæèëëàãàà, çàð÷èì, èðãýíèé ýðõ ¿¿ðýã çýðýã îëîí ç¿éëèéã õóóëü÷ëàí çààæ, ò¿¿íèé äàãóó òºðèéí àëèâàà ¿éë õýðýã ÿâàãääàã, øèéäâýð ãàðäàã áîëñîí íü Ìîíãîëûí òºðò ¸ñîíä ãàðñàí òîìîîõîí äýâøèë ìºí.
Äèïëîìàò ¸ñ: ÈÌÓ ãàäààä õàðèëöààãàà “Àëòàí àðãàìæàà” õýìýýí íýðëýæ ºíäºð à÷ õîëáîãäîë ºã÷, áóñàä óëñ îðíóóäòàé ºðãºí äýëãýð õàðèëöààòàé áàéëàà. Òèéìýýñ ãàäààä õàðèëöààã ã¿éöýòãýí õºòëºõ, ýëäýâ àðãà àæèëëàãàà, äèïëîìàò ¸ñ äýãëýì õýëáýðøèí òîãòñîíû çýðýãöýýãýýð äýëõèéí äèïëîìàò õàðèëöààíä ¿ëãýð áîëîõóéö øèíý ç¿éë¿¿äèéã ¿¿ñãýæýý.
Ãàäààä õàðèëöààíû õýðýã õààíû á¿ðýí ìýäýëä áàéæ, ò¿¿íèé íýðèéí ºìíººñ õàðü óëñóóäòàé õàðèëöàæ áàéâ. Ãàäààä óëñûí áîëîí ººðèéí ýë÷ òºëººëºã÷äèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëýõ æóðìûã õóóëü÷ëàí Èõ çàñàã õóóëüä “ýë÷ çàðëàãûã ãóòààí äîðîìæèëæ ¿ë áîëíî” ãýæ çààæýý. ̺í ýë÷èí õàðèëöààíû ò¿ðãýí øóóðõàé, àþóëã¿é íàéäâàðòàé áàéäëûã õàíãàõ íýã õ¿÷èí ç¿éë íü ºðòºº áîëæ, ò¿¿ãýý𠺺ðèéí áîëîí áóñàä óëñûí ýë÷ íàðûí óëàà÷, óíàà, õîîë õ¿íñ çýðãèéã á¿ðýí õàíãàæ áàéâ.
Ýë÷ íàðûã èëãýýõäýý îíöãîé ýðõ ¿¿ðãèéã áàòàëãààæóóëñàí àëò, ìºíãº, õ¿ðýë, ìîäîí ãýðýãýã òýäíèé õýðãýì òóøààëûã õàðãàëçàí îëãîäîã áàéâ. Àëòàí ãýðýãý íü ºð㺺øºº àëãà, óðòààøàà õàãàñ òîõîé ÷èíýý õýìæýýòýé áà èéì ãýðýãýòýé ýë÷ þó äóðòàéãàà òóøààõ ýðõòýé áàéëàà. Ãýðýãý äýýð ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷ñýí “Òýíãýðýýñ ñî¸ðõñîí ×èíãèñ õààíû çàðëèã. Ò¿ðãýí!” ãýõ çýðýã áè÷èãòýé áàéæýý.
Ãàäààäûí ýë÷ íàðûã òóñãàé áàéãóóëëàãà ýðõëýí õàðèóöíà. Òºðèéí òîìîîõîí çî÷íûã óëñûí õèë äýýð òóñãàé õ¿í èëãýýæ óãòàí àâààä ýë÷ õààíä áàðààëõàõûí ºìíº îðäíîîñ õàðâàñàí ñóì òóñàõóéö ãàçàð ìîðèíîîñîî áóóæ, òýíäýý ìîðü, çàðö íàðàà îðõèíî. Õààíû îðäíû òºëººëºã÷ óðüä÷èëàí ýë÷ íàðòàé óóëçàæ ÿìàð çîðèëãîòîé ÿâààã íü ëàâëàí àâäàã áà îðäîíä õ¿ðýëöýí èðýõýä íü îëîí öýðýã æàãñààæ, èõ õýíãýðýã äýëäýí àñààñàí ãàëûí õîîðîíäóóð ãàðãàæ, õàðèéí õ¿íèé õàð áóðóó ñàíàà, áóçàð áóðòãèéã àðèóòãàíà. ¯¿íèé äàðàà õààíû áè÷ýý÷ òîñîí óãòàæ àëäàð íýð óëñ îðíûã íü áè÷èæ àâààä õààí, øàäàð õ¿ì¿¿ñèéí ºìíº ºíäºð äóóãààð óíøèæ ñîíñãîíî. ̺í òýðýýð ýë÷èä ýñãèé ¿¿äíèé ç¿¿í òàëààð áîñãîíä õºë õ¿ðãýõã¿é îðîõ, õààíä áàðààëõàõäàà ç¿¿í õºëººðºº ñºãäºí ìýíäëýõ ¸ñòîéã óðüä÷èëàí ñàíóóëíà.
Îðäîíä îðîõûí ºìíº ýë÷ íàðûã íýãæèæ ¿çýýä çî÷íûã óãòàõäàà õ¿íäýòãýëèéí õºãæèì ýãøèãë¿¿ëæ “Èëäíèé á¿æèã” õýìýýõ á¿æèã õèéæ óãòàíà.
Õààí ýë÷òýé øóóä õàðèëöàõã¿é ãóðàâ äàõü ýòãýýäýýð äàìæóóëàí õàðèëöàõ ¸ñòîé. Õàðèí ýë÷ íàð íü õààíààñ áóñàä õýíýýñ ÷ äóðòàé ç¿éëýý àñóóæ ÿðèëöàõ ýðõòýé áàéæýý. Ýë÷èéã ¿äýõäýý ãîî îõèä óÿíãûí á¿æèã õèéæ ¿äíý.
ÈÌÓ-ûí ¿åä Ìîíãîë òºðèéí ¸ñëîë ÷ èõýýõýí ºðãºæèí òýëæ èõ õààí ºðãºìæëºõ, Èõ õóðàëäàé ÷óóëàõ, òºðèéí òóã ñ¿ëä, òýíãýð òàõèõ гэх мэт òºðèéí òîìîîõîí ¸ñëîëûã ÿâóóëàõ áîëñîí áàéíà. ̺í äàéí áàéëäààíä ÿâàõ, áóöàæ èðýõ, õààí øèðýýíä ñóóëãàõ, ºâãºäèéí ñ¿ëäèéã òàõèõ çýðýã ¸ñëîëä ýðèéí ãóðâàí íààäìûã íààäàæ áàéæýý.
Òºðèéí áýëãýäýë: ÈÌÓ-ûí ¿åä òºðèéí áýëãýäëèéã á¿òýýí çàëæ, òýäãýýðòýé õîëáîãäñîí çàí ¿éë, ¸ñëîëûã ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé ÿâóóëàõ áîëñîí íü Ìîíãîë òºð ¸ñíû õºãæèëä ÷óõàë ò¿ëõýö ºã÷ýý.
ÈÌÓ-ûí òºðèéí áýëãýäýë íü, èõ õààíû òàìãà, òºð, óëñûí ýíõæèíãèéí áýëãýäýë áîëñîí èõ öàãààí ñ¿ëä, öýðãèéí ñ¿ð õ¿÷íèé áýëãýäýë áîëñîí õàð ñ¿ëä çýðýã áîëíî.
Òºðèéí òàìãà.1248 îíä èõ õààí ÿþãýýñ Ðîìûí ïàïò èëãýýñýí çàõèäàëä äàðñàí òàìãàíû äàðäñûã ÈÌÓ-ûí òºðèéí òàìãà õýìýýí ¿çýæ áàéíà. Òýð äàðäàñ “̺íõ òýíãýðèéí õ¿÷èí äîð Èõ Ìîíãîë óëñûí Äàëàé õààíû çàðëèã èë (íºõºð) áóëõà (äàéñàí) èðãýí äîð õ¿ðâýýñ áèøèðò¿ãýé, àþóòóãàé” ãýñýí çàðëèãèéí øèíæòýé áè÷èãòýé áàéæýý. Äàðäàñíû õýìæýý íü 15.5õ15.7 ñì. Òºðèéí òàìãûã ýõëýýä Òàòàòóíãà íî¸í, äàðàà íü èõ ò¿øìýä Åëþé ×óöàé, ×èíãàé çýðýã õ¿ì¿¿ñ áàðüæ áàéñàí àæýý.
Òºðèéí Èõ öàãààí ñ¿ëä. ÈÌÓ ýíõæèí ìàíäàæ, ìºíõæèí îðøèõûí áýëãýäýë áîëæ áàéæýý. Ò¿¿íèé îðîéä áàéõ 3 ñýðýý á¿õèé ãèëáýð íü ãàë, íàð, ñàð áóþó ìºíõæèíãèéí áýëãýäýë ãýæ ¿çýæ áàéõàä çàðèì ýðäýìòýä ºíãºðñºí, ºíººäºð, èðýýä¿é ãóðâàí öàãèéí ñ¿ð õ¿÷íèéã èëýðõèéëäýã õýìýýí òàéëáàðëàõ ÿâäàë ÷ áàéíà. ̺í çàðèì ýðäýìòýä ãèëáýðèéí äýýä õýñýãò ãàëûí äºë ä¿ðñýëäýã áàéñàí áà ýíý íü òºðèéí ãîëîìò àðèóí áàéõûã áýëãýäñýí ãýæ ¿çäýã àæýý. Èõ öàãààí ñ¿ëäèéã òîéðîí 8 õºë òóã áàéõ áºãººä ¿¿íýýñ óëáààëàí åñºí õºëò öàãààí òóã õýìýýõ áîëæýý.
Èõ öýðãèéí ĺðâºí õºëò õàð ñ¿ëä. Õàð ñ¿ëäèéã ýð çîðèã, èäýðìýã äàé÷èí ñ¿ð õ¿÷ýýð òºð óëñàà õàìãààëàõ äîãøèí ÷àíàðòàé ãýæ ¿çýí õ¿íäýòãýæ èðæýý. Òèéìýýñ Äîãøèí õàð ñ¿ëä õýìýýí íýðëýæ, ìÿíãàí õýýð àçàðãàíû ñ¿¿ëýýð óðëàäàã íü èõ öýðãèéí ñ¿ð õ¿÷èéã èëòãýõ áºãººä îðîé äýýðýý ãàí çýâ áàéäàã íü, äàéñíàà íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð òýìöýí ÿëàõûí áýëãýäýë þì.
Àëàã ñ¿ëä. Ýíý ñ¿ëä íü ýíõæèíãèéí áà öýðãèéí àëü àëèíä íü õýðýãëýãääýã áàéâ. ¯¿íèé îðîéí õýñýãò çýâ áà ýâðèéã ä¿ðñëýí óðëààä õàð öàãààí ºíãèéí äýë ñ¿¿ëýýð àëàãëóóëàí õèéäýã áàéæýý.

3. Ìîíãîëûí Þàíü ã¿ðíèé òºðèéí ¸ñ, áýëãýäýë

Òºðèéí ¸ñ: Õóáèëàé õààí Ìîíãîë òºðèéí ¸ñ, æóðìûã ñàéæðóóëàõ òàëààð îëîí ÷óõàë àðãà õýìæýý àâ÷ýý. Òýðýýð Ïàãâà ëàìûã òºðèéí áàãøààð çàëæ, òºðèéí ¸ñ æóðìûã íîìûí ¸ñòîé õîñëóóëàí ÿâóóëàõ òóõàé õî¸ð ¸ñíû îíîëûã áàðèìòëàí, øàøèí, òºð õî¸ð ¸ñûã òýãø ÿâóóëàõ ¸ñ æóðàì òîãòîîæýý. Õóáèëàé õààíû òºðèéí ýíýõ¿¿ ¿çýë “Öàãààí ò¿¿õ” õýìýýõ ìîíãîë ñóðâàëæ áè÷èãò òîäîðõîé òóñãàãäñàí áàéäàã.
Øàøèí, òºð õî¸ð ¸ñûã òýãø ÿâóóëàõ õýìýýõ íü øàøíû ¸ñ, òºðèéí ¸ñ õî¸ðûí õàðüöààã çºâ òîãòîîæ, òýãø õîñëîí áàðèõ ÿâäàë áîëíî. Ýíý òóõàé “Öàãààí ò¿¿õ”-íä “Íîìûí çàñàã ¿ã¿é áºãººñ àìüòàí òàìä óíàæ, õààíû çàñàã ¿ã¿é áºãººñ óëñ àéìàã ýâäðýõ áóþó” õýìýýí ºã¿¿ëæýý.
Õî¸ð ¸ñîí ãýäýã íü øàøèí, òºð õî¸ð áóþó õ¿ì¿¿íèé ýíý åðòºíöèéí õýðýã, çîë æàðãàë-ýíõ àìãàëàíã ýðõëýã÷ åðòºíöèéí òºð áóþó õààíû òºð õèéãýýä õ¿ì¿¿íèé ñýòãýë îþóíû õýðýã, õîéò íàñíû çîë æàðãàëàíã ýðõëýã÷ íîìûí òºð áóþó øàøíû òºð õýìýýõ õî¸ð òºð ìºí. ¯¿íä, áóðõàíû øàøíû ñóðãààëààð õ¿íèéã ýíý åðòºíöèéí çîâëîíãîîñ ãýòýëãýã÷ èõ õºëãºíèé áóþó òàðíèéí õýìýýõ õî¸ð àðãà óõààí áàéõ òóë øàøíû òºð íü òýð á¿ãäèéã õàìàðñàí ñóäàð, òàðíèéí õî¸ð çàñàãò, åðòºíöèéí òºð íü àðä îëíûã ýëáýðýí íèã¿¿ëñýõ, ýíýðýí òýòãýõ ¿éëñèéã ýðõëýã÷ ýíõ òºð õèéãýýä òºðèéí àëáàäëàãà õ¿÷èðõèéëëèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ ãèëáýð áóþó äàé÷èí òºð õýìýýí õî¸ð õýñýãò òóñ òóñ àíãèëàãäàõ àæýý. Ýäãýýðèéã á¿õýëä íü õî¸ð ¸ñíû äºðâºí èõ òºð õýìýýí íýðèéäýõ áºãººä ýíõ òºðèéã òºðèéí ýçýí õààí ãîëëîí ýðõýëæ, õàðèí òºðèéí çàõèðàí äàðàíãóéëàõ ¿¿ðãèéã ò¿¿íèé ò¿øìýä ãîë÷ëîí õýðýãæ¿¿ëýõ ó÷èðòàé.
ªºðººð õýëáýë, íîìûí òºð õýìýýõ íü ñóäàð, òàðíè õýìýýõ áóðõíû çàðëèã, åðòºíöèéí òºð õýìýýõ íü ýíõ àìãàëàí, çîë æàðãàëûã õàíãàã÷ õààíû çàñàã áºãººä ýíý õî¸ð çàñàã àøèä ìºíõ òýãø îðøâîîñ òºð óëñ, ò¿ìýí îëîí àìãàëàí áàéíà õýìýýñýí ¿ã àæýý.
Õóáèëàé áýýð õààí õ¿íèé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíäàà áàðèìòëàõ æóðàì, çàð÷èì, äýãèéã ãóðâàí èõ ¿éë, äºðâºí èõ òºð, çóðãààí èõ ¿ëãýð, äîëîîí èõ áýí, åñºí èõ áýëãý õýìýýí òîìú¸îëñîí áàéíà. Òóõàéëáàë, õààí õ¿íèé ãóðâàí èõ ¿éëä, óëñûã íîìûí ¸ñîîð çàëæ àìãàëàí áàéëãàõ, òºðèéã òºðèéí ¸ñîîð çàñàæ æàðãàë ýäë¿¿ëýõ, öýðãèéí ¸ñûã õè÷ýýæ óëñûã àìãàëàí áàéëãàõ áîëîé. Ýíý èõ ãóðâàí ¿éëèéã ìîíãîëûí õààä òºðºº çàñàõûí ¿íäñýí ¿çýë ñàíàà, ýíõ àìãàëàí, çîë æàðãàë õî¸ðûã õýðýãæ¿¿ëýõ òºðèéí õºòºëáºð áîëãîæ áàéæýý.
Òºðèéí áýëãýäýë: Åñºí èõ áýëãý íü Èõ Þàíü óëñûí ¿åèéí Ìîíãîë òºðèéí áýëãý òýìäýã áîëíî. ¯¿íä, ò¿ã ò¿ìýí öýðýã àÿëóóëàõ õàðàà èõò õàð òóã, õàìàã á¿ãäèéã õºäºëãºõ õàøãèðàà èõò óëààí á¿ðýý, áèå ñàõèõ õ¿÷ èõò àëòàí õóóð, îëîí ºðãºãäºõ ãýðýë ñàöðàíãóé øàð ø¿õýð, çàñàã ÿâóóëàõ õóðö èëä, ÷èéðýã ñàéí àëòàí ýìýýë, òºð òîãòîîõ õ¿íä á¿ñ, õ¿íäýò ñóóäëûí ºíäºð òàâöàíò èñýð, ò¿øèã ñàéò ºðëºã ñàéä àæýý.
Èéíõ¿¿ Þàíü ã¿ðíèé ¿åä òºð, øàøíû õîñ ¸ñíû òóõàé îíîëûã áîëîâñðóóëàí òºðèéí õýðãèéã ò¿¿íèé äàãóó óäèðäàí æîëîîäîæ áàéñàí íü òóõàéí ¿åèéí òºð ¸ñíû íýãýí îíöëîã þì.

4. Ìîíãîë óëñûí òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë, áýëãýäýë (ÕÕ çóóí)

Îëíîî ªðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë, áýëãýäýë: 1911 îíû XII äóãààð ñàðûí 29-íèé ºäºð Õàëõûí øàðûí øàøíû òýðã¿¿í YIII Áîãä Æèâçóíäàìáà õóòàãòûã Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèõ õààíä ºðãºìæëºí çàëàõ ¸ñëîë áîëæ, Ìîíãîë Óëñ áàéãóóëàãäñàíûã àëáàí ¸ñîîð òóíõàãëàí çàðëàâ.
Ìºí ºäºð õààíû çàðëèãààð Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûã òàâàí ÿàìòàé áàéãóóëæ òóñãààð òîãòíîëûí òýìöýëä èäýâõòýé îðîëöîã÷äîä õýðãýì çýðýã øàãíàæ òºðèéí àëáàí òóøààëä òîìèëæ, òºð óëñäàà õ¿÷èí ç¿òãýõ òàíãàðàãºðã¿¿ëæýý. Èíãýæ Ìîíãîëûí òºðèéí ¸ñîí äàõèí ñýðãýí ìàíäàæ ýõýëñýí áàéíà.
Îíû öîëûã “Îëíîî ºðãºãäñºí”-èé õýìýýí íýðëýæ, Èõ Õ¿ðýýã Íèéñëýë Õ¿ðýý áîëãîí òºðèéí ¸ñëîë áýëãýäýëèéã áóé áîëãîæ, òºðèéí ¸ñûã òîãòîîí ìºðäºõ áîëæýý.
Áîãä Æèâçóíäàìáà õààí øèðýýíä ºðãºìæëºãäñºíèé äàðàà Ìàíæèéí òºðººñ òîãòîîñîí õóóëü ¸ñ, àëáûã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ ìîíãîë òºðèéí óëàìæëàëò ¸ñ, ¸ñëîëûã òîãòîîõ òºðèéí áýëãýäëèéã á¿òýýõ òàëààð øàò äàðààëñàí øèéäâýð¿¿äèéã ãàðãàæýý.
Òºðèéí ¸ñ. Áîãä õààí þóíû óðüä Ìàíæèéí õààíä ºðãºí ìýä¿¿ëýõ, àëáà áàðèõ ¸ñûã õàëñàí áàéíà. ̺í Õàëõûí äºðâºí àéìãèéí õàí, âàí, áýéë, áýéñ ã¿í, çàñàã ÷óóëãàíû äàðãà òóñëàã÷ æàíæèí, õàìáà, øàíçóäáà íàðûí òàìãûã øèíýýð ñîëüæ, Ìàíæèéí ¿åèéí òàìãà áèò¿¿ìæëýõ, íýýõ æóðìûã óñòãàí, øèíý æèëèéí ¿åýð Ìàíæ õààíû àìãàëàíã ýðæ, áýëýã áàðüäàã ¸ñûã çîãñîîæýý.
Ìîíãîë òºðèéí õóðàëäàéí ò¿¿õýí óëàìæëàëûã ñýðãýýí, ºðíº áîëîí äîðíûí çàðèì îðîíä äýëãýðñýí ïàðëàìåíò ¸ñíû à÷ õîëáîãäëûã óõààðàí îéëãîæ, òýäíèé ¿ëãýð æèøãýýð òºðèéí á¿òöèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõûã ýðìýëçýæ áàéëàà.
¯¿íä Çàñãèéí ãàçðûí äýðãýä (ñåíàò) ìàÿãèéí çºâëºõ ýðõ á¿õèé Óëñûí õóðëûã 1914 îíû IY ñàðûí 13-íä áàéãóóëñàí íü Ìîíãîë òºðèéí ¸ñ, òºð çàñãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòàíä ãàðñàí øèíýëýã áºãººä ÷óõàë ººð÷ëºëò áîëñîí þì. Óëñûí õóðàë íü Äýýä, Äîîä õóðàë õýìýýõ õî¸ð òàíõèìòàé áºãººä äýýä õóðàëä åðºíõèé ñàéä, ÿàìäûí ñàéä íàð, àéìãèéíõàí, çàñàã íî¸ä, ò¿øìýä áàãòäàã áàéæýý. Õàðèí äîîä õóðàëä Çàñàã áóñ íî¸ä òàéæ íàð, áè÷èã, öýðãèéí áàãà äóíä òóøààëûí ò¿øìýë¿¿ä áàãòäàã áàéæýý. Ýíýõ¿¿ õóðëûí áàéãóóëëàãà 1919 îíä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò ýðõèéã óñòãàõ õ¿ðòýë ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëñàí áàéíà.
Ìîíãîë óëñûí òºðèéí æàÿã ¸ñ ¿íäýñíèé õýëáýðòýé áîëæ, óëìààð òºðèéí ò¿øýý íàðûí ¸ñ ç¿éí õýì õýìæýýã òºëºâø¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ç¿éëñ íèëýýä õèéãäñýí þì. Òóõàéëáàë, ò¿øìýäèéã 3 æèëä 1 óäàà “÷óõàì øàëãàõ 4 ç¿éë” áîëîõ ýðäýì ÷àäàë, ñàõèëãà áàò, àæèë õýðãèéí áàéäàë òºëºâ, íàñ çýðãýýð áàéöààí øàëãàíà. ̺í ò¿øìýë õ¿íèé ¿ë òýâ÷èõ 8 ç¿éëèéã õîâäîã õàðãèñ, 纺ëºí ¿õýýíö, ÷àäàëã¿é, õè÷ýýíã¿é áóñ, ºâ÷òýé, äîëãèí õàòàí, ýðäýì äîðîé ÿâäàë õýìýýí òîäîðõîéëæýý. Òóõàéí ò¿øìýëèéã äýýð äóðüäñàí “÷óõàì øàëãàõ 4 ç¿éë”, “áóðóóøààõ 8 ç¿éë”-ýýð õýëýëöýæ äýâø¿¿ëýõ, áóóðóóëàõ àñóóäëûã øèéäýæ áàéñàí áàéíà.
Èéíõ¿¿ Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñ íü áèå äààñàí òóñãààð òîãòíîñîí óëñ áîëîõûí õóâüä òºðèéí áàéãóóëàë, áàéãóóëàìæ, õóóëü öààçûí òîãòîëöîîãîî Ìàíæ ×èí ã¿ðíèé ¿åèéíõýýñ íèëýýä ººðººð çîõèîí áàéãóóëæ ýõýëæýý. ªºðººð õýëáýë, äîðíî ºðíèéí òºðèéí òîãòîëöîîã õîñëóóëàí àíõ õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áàéäàã.
Òºðèéí áýëãýäýë. Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí òºðèéí áýëãýäýëä òºðèéí òóã, ñ¿ëä, òàìãà, õààí òºðèéí äîëîîí ýðäýíý çýðýã îðíî. ªã¿¿ëýí áóé ¿åä òºðèéí áýëãýäëèéã á¿òýýõäýý Ìîíãîë òºðèéí áýëãýäëèéí ò¿¿õýí óëàìæëàëä ¿íäýñëýí øèíýýð áàéãóóëàãäñàí õààíò òºðèéí õýâ øèíæ, îëîí ò¿ìíèé ñ¿ñýã áèøðýë, èòãýë ¿íýìøèë, Ìîíãîë ¿íäýñòíèé óëàìæëàë, ºí㺠àÿñûã íàðèéí òóñãàñàí áàéíà. ßëàíãóÿà, òºð, øàøíû õîñ ¸ñûã òîãòîîæ áàäðóóëàõ ¿çýë ñàíààã ã¿íçãèé øèíãýýæ, òºð, øàøèí òýãøèä ìàíäàí áàäðàõ áýëãýäëèéã àãóóëñíààðàà îíöëîã þì.
¯¿íèé çýðýãöýý òóõàéí ¿åèéí äýëõèé äàõèíû òºðèéí áýëãýäëèéí õºãæëèéí ºí㺠àÿñûã ÷ íýãýí àäèë õàðãàëçàí ¿çýæ, óëàìæëàë øèíý÷ëýëèéã íÿãò õîñëóóëñàí áàéíà.
Òºðèéí ñ¿ëä. Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí òºðèéí ñ¿ëä íü ñî¸ìáî þì. Ýíýõ¿¿ ñî¸ìáûã 1686 îíä Áîãäûí àíõäóãààð ä¿ð ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð çîõèîñîí àãààä ñî¸ìáî ãýñýí ¿ã íü óãòàà ñàìãàðä (ýðòíèé Ýíýòõýãèéí ñóäðûí) õýëýý𠓺ºðºº áèé áîëñîí ãýãýýí ¿ñýã” ãýñýí óòãàòàé àæýý. ªºðººð õýëáýë, ýíý ¿ñýã íü àíõ òýíãýðýýñ ººðºº ãýðýëòýí òîäîðñîí ãýõ äîìîãòîé ó÷èð èéíõ¿¿ íýðëýñýí áàéíà. ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð ýíý ¿ñãýý çîõèîñíû äàðàà õàìãèéí ýõíèé òèòýì ¿ñãýý ñ¿ëä ø¿òýýí áîëãîí ìóòðûí òýìäýãò õýðýãëýæ áàéæýý. Ýíý ¿åýñ ýõëýí ìîíãîë÷óóä ò¿¿íèé ã¿í ã¿íçãèé óòãà ñàíàà, ¿ëýìæ íàðèéí çîõèîìæòîé õýëáýð ä¿ðñèéã òàíüæ óõààðàí àøèä ìºíõèéí áýëãýäýë áîëãîí ø¿òýõ áîëñîí áºãººä ìîíãîë àéë ºðõ òîòãîíäîî, ñ¿ì õèéäèéí áàðèëãà áàéøèíä ä¿ðñëýõ áîëæýý.
Óëìààð òàìãà òýìäãýíä ÷ àøèãëàõ áîëñîí áàéíà. Èéíõ¿¿ ñî¸ìáî íü Ìîíãîëûí ýðòíèé ñ¿ëäýð áîëîõ íàð, ñàð, ãàëûí ä¿ðñèéã äýýäýëæ, ñàâ øèì åðòºíö, îðîí öàã, õ¿í àìüòàí, òºð óëñ, àðãà áèëãèéã áýëãýäñýí ã¿í óòãàòàé òóë 1911 îíîîñ òºðèéí ñ¿ëä áîëãîæ óëñûí äàëáàà, òàìãàíä ä¿ðñëýõ áîëæýý.
Ýðäýìòýí Á.Ðåí÷èí ñî¸ìáûí áýëãýäýë óòãûã èéí òàéëæýý. Ñî¸ìáûí õàìãèéí äýýð “íàð, ñàð, ãàë ãóðâàí ä¿ðñ òýìäýã áóé. Ò¿¿íèé íàðàí, ñàðàí õî¸ð íü Ìîíãîë óëñ õýìýýñýí óòãàòàé òýìäýã. Áººãèéí äóóäëàãàä íàðàí, ñàðàí ãàðàëòàé ãýæ Ìîíãîë óëñûíõàà ãàðëûã äóóääàã ¸ñ áóé.
Ñî¸ìáîä íàðàí ñàðàí õî¸ð äýýð ãàëûã ãóðâàí ¿ç¿¿ðòýé äºëººð ä¿ðñýëñýí íü ýðòíèé ìîíãîë÷óóä ãàëûã ìàøèä ýðõýì áîëãîæ, õ¿íèé óã óäàì çàëãàìæëàõûí òýìäýã õýìýýí õýëýëöäýã áàéñàí áºãººä óóë ãàëûí ä¿ðñ íü ãóðâàí ¿ç¿¿ðòýé áàéäàã íü Ìîíãîë óëñûí ãàë ãîëîìòûã ºíãºðñºí, ýä¿ãýý, èðýýä¿é ãóðâàí öàãò áóþó ¿¿ðä ìàíäàí áàäàð÷ áàéõ õýìýýñýí óòãàòàé òýìäýã áîëîé.
Ñî¸ìáûí äîòîðõ ãóðâàëæèí ä¿ðñ áîë äàéñíû ººäººñ õýðýãëýõ æàäíû ñóìíû õýëáýðèéã ä¿ðñýëñýí áºãººä äàéñíûã äàðàõ õýìýýñýí óòãàòàé òýìäýã ìºí.
Ñî¸ìáûí äîòîðõ õºíäëºí øóëóóí ºíöºãòýé õî¸ð õýñýã äºðâºëæèí ä¿ðñ áîë Ìîíãîëûí õ¿í àðä èõ, áàãà, äýýð äîîðã¿é öºì óëñûíõàà òºëºº øóëóóí øóäàðãààð õ¿÷ýý ºãºõ õýðýãòýé õýìýýñýí òýìäýã áîëíî. ªíöºãòýé áîëãîñîí íü Ẻðºíõèéí ýñðýã áîëãîæ, õ¿í á¿õýí óëñûíõàà òºëºº ýðñ øóëóóíààð ç¿òãýõ õýìýýñýí ñàíàà.
Ñî¸ìáûí ãîëä áèå áèåý äàãàæ ýðãýñýí õî¸ð çàãàñíû ä¿ðñ áóé íü çàãàñûã ýðòíèé ìîíãîë÷óóä í¿äýý àíüäàãã¿é àìüòàí õýìýýí ìàø ñîíîð ñîðãîãèéã ä¿ðñëýõýä õýðýãëýäýã áàéæýý. Õî¸ð çàãàñûã çóðñàí àðãà áèëýã áóþó ýð, ýì õýìýýñýí óòãàòàé íü óëñûíõàà òºëºº äýýð, äîîð, ýð ýìã¿é öºì íýãýí ñýòãýëýýð àðãà áèëãèéã õîñëîæ, äàéñíû ýñðýã í¿ä öàâ÷èëã¿é ñýðýìæèëæ áàé õýìýýñýí ñàíàà.
Ñî¸ìáûí õî¸ð õàæóóãèéí áîñîî äºðâºëæèí íü õýðìèéã ä¿ðñýëñýí áºãººä òºðèéí òºëºº õ¿í àðä äýýð, äîîð, ýð ýìã¿é ñýòãýëýýð ýâ íýãòýé áîëáîîñ Ìîíãîë óëñ òºìºð ìýò áàò áîëíî õýìýýñýí ñàíàà.
Ñî¸ìáî ¿ñãèéí äîòîð áàãòñàí ýäãýýð óòãûã ä¿ãíýâýýñ Ìîíãîë óëñûí ¿¿ðä ýðõ ÷ºëººòýé òóñãààð òîãòíîõûí áýëãý òýìäýã äàðóé ìºí” õýìýýí òàéëáàðëàæýý.
1911 îíîîñ õîéø ýíýõ¿¿ ñî¸ìáî íü Ìîíãîë óëñûí ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí áàòàëãàà, òóñ óëñ ºíº ìºíõºä ìàíäàí öýöýãëýõèéí áýëãýäýë áîëîí ãýðýëòýæ áàéíà.
Òºðèéí òàìãà. Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí õààí Áîãä Æèâçóíäàìáà òºðèéí õàø ýðäýíý òàìãà íýã, ìºíãºí ýðäýíý òàìãà íýã, øàøíû òýðã¿¿íèé àëòàí òàìãà íýãèéã õýðýãëýæ áàéæýý.
Õààíû õàø ýðäýíý òàìãà íü “Øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷ íàðàí ãýðýëò Áîãä õààíû òàìãà” ãýñýí ¿ãèéã ñî¸ìáî, õóó÷èí ìîíãîë, äºðâºëæèí ¿ñãýýð áè÷ñýí áºãººä òàìãàíû áàðóóí äýýä ºíöºã áóþó õàìãèéí ýõýíä òºðèéí ñ¿ëä áîëîõ ñî¸ìáûã ä¿ðñýëñýí áàéíà. ̺í òàìãàíû óëíû çóçààíû äýýä òàëä íü “Òýíãýð”, äîîä òàëä íü “Ãàçàð” ãýäýã ¿ãèéã ñèéëñýí íü òàìãàíû ãàäíà òàëààñ íü äýýä òàëûã ìýäýæ àëäàæ ýíäýëã¿éãýýð òàìãàà ýðõýìæèëäýã áàéæýý.
Ñóäëàà÷äûí ¿çýæ áàéãààãààð òàìãàíû ¿ãèéã þóíû óðüä ñî¸ìáî ¿ñãýýð áè÷ñýí íü Æèâçóíäàìáà õààí íü àíõäóãààð Áîãä ºíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí íàéì äàõü ä¿ð áîëîõûã, ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷ñýí íü Ìîíãîë òºð, ñî¸ëûí ã¿í ã¿íçãèé óëàìæëàëûã, äºðâºëæèí ¿ñãýýð áè÷ñýí íü Áîãä Æèâçóíäàìáà õóòàãò Õóáèëàé õààíû àäèëààð òºð, øàøíûã õîñëîí áàðüñíû áýëãýäýë áîëæ áàéíà.
Áîãä õààí òàìãûã á¿òýýëãýýä òóñãàéëàí íîì óíøèæ àðàâíàéëóóëæýý. ªã¿¿ëýí áóé ¿åä ìîíãîë÷óóä òºðèéí òàìãûã ìàøèä äýýäëýí õ¿íäýòãýäýã áàéâ. Òàìãà çàëàõ, õ¿ëýýí àâàõ, òàìãàíä ¸ñëîí ìºðãºõ çýðýã ¸ñëîëûã ºäðèéí ñàéíûã ¿çýæ ã¿éöýòãýäýã, òàìãûã ã¿í ã¿íçãèé áýëýãäýë á¿õèé ñàâàíä õàäãàëäàã áàéæýý. Òóõàéëáàë, îëîí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäóóä ñàð á¿ðèéí øèíèéí 1, 15-íä ýðäýíèéí òàìãàíä ýýëæýýð ¸ñëîí ìºðãºäºã áàéæýý.
Òºðèéí äàëáàà. Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäñàíû äàðàà òóñ óëñûí òóñãààð òîãòíîë, áèå äààñàí áàéäëûã èëýðõèéëýõ òºðèéí äàëáààã øèíýýð á¿òýýí õýðýãëýõ áîëñîí áàéíà. Èéíõ¿¿ ìîíãîë òºðèéí òóã ñ¿ëäíèé ò¿¿õýí óëàìæëàë, òóõàéí öàãèéí îëîí óëñûí òºðèéí òóã äàëáààíû õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãàä íèéö¿¿ëýí òºðèéí äàëáààã á¿òýýí çàëæýý.
Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí äàëáàà íü ãóðâàí àì (íýã àì íü 70x70 ñì), äýâñãýð íü ãàë øàð, èøíèé ýñðýã òàëä ãóðâàí óëààí õýëòýé. Òýäãýýðèéí äýýäýä “Óì”, äóíäàä “Àà”, äîîäîä “Õóì” õýìýýõ ìààíèéí ¿ñýã õàäæýý. Õýëòýé õýñãýýñ áóñàä ãóðâàí òàëä óëààí õºâººòýé áàéõ áà õºâºº íü àì õàãàñ ºðãºí, äàëáààíû òºâ äóíä õ¿ðýýòýé áàäàìëÿíõóà öýöãýí äýýð ñóóðèëñàí ñî¸ìáî ñ¿ëä, “Ý”“Áàì” ¿ñãèéã òóñãàé äýâñãýð äýýð óðëàæ, ñàéí ñàéõíûã áýëãýäñýí “Ëàìààäàé ãîìáî ñàíæàà äàñ¿ðýí, ë¿éì¿ääîíæè” ãýñýí íîì áàðëàñàí áàéäàã.
Äàëáààíû äýýðõ áè÷èãò áóääûí øàøíû õ¿íäýòãýëèéí áè÷èã ëàíç, òºâä ¿ñãèéã õýðýãëýñýí íü Ìîíãîë îðîí òóñãààð óëñ áîëîí òºð, øàøíàà àðèóíààð ìàíäóóëíà ãýñýí áýëãýäýë óòãà ñàíààã èëýðõèéëæýý. Ýíýõ¿¿ òºðèéí äàëáààã ìàíäóóëàõ ºäðèéã Áîãä õààíû çàðëèãààð òîãòîîæýý.
Õààí òºðèéí äîëîîí ýðäýíý. Ýðòíèé Ýíýòõýãèéí õààäûí õýðýãëýæ áàéñàí õ¿ðä, ÷àíäìàíü, õàòàí, ò¿øìýë, çààí, ìîðü, æàíæèí (áààòàð) äîëîîí ýðäýíèéã Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûã òóíõàãëàìàãö Áîãä õààíû çàðëèãààð á¿òýýí àðàâíàéëæ, òàéëáàð ìàãòààëûã çîõèîí òºðèéí áýëãýäýë áîëãîæýý.
Òºðèéí äóóëàë. Áîãä õààí Ìîíãîë óëñ òºðèéí äóóëàëòàé áàéõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýýä Ñàíêò-Ïåòðáóðãèéí Ìàðèíèé òåàòðûí ãîöëîë õºãæèì÷èí À.Â.Êàäëåöààð óëñûíõàà òºðèéí äóóëëûã çîõèîëãîæ, ò¿¿íèéã “Ýðäýíèéí Î÷èð” îäîíãèéí äºò㺺ð çýðãýýð øàãíàñàí áàéíà.
Ãýâ÷ òóõàéí ¿åä ò¿¿íèéã òºäèé ë õýðýãëýýã¿é áîëîëòîé. Õàðèí Áîãä õààíä çîðèóëñàí “Çóóí ëàíãèéí æîðîî ëóóñ” õýìýýõ õ¿íäýòãýëèéí äóó íü òºðèéí äóóëëûí õýìæýýíä õýðýãëýãäýæ áàéæýý.
Òºðèéí ¸ñëîë. ªã¿¿ëýí áóé ¿åä àëèâàà ÿàìëàõ õóðàõ ¸ñëîë, øèíýëýõ öàãààëàõ ¸ñëîë , Áàò-Îðøèë ºðãºõ ¸ñëîë , Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé Ìàéäàð áóðõàí çàëæ ºðãºõ ¸ñëîë, Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé öàì á¿æèãëýõ, áºõ áàðèëäàõ ¸ñëîë, óóëûí òýíãýð òàéæ ñóð, áºìáºã õàðâóóëàõ ¸ñëîëûã òîãòîîñîí õóóëü ä¿ðìèéí äàãóó ÿâóóëäàã áàéæýý. Ýäãýýð íü Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí ãîë ¸ñëîëóóä áºãººä èõ õààí, õàòíààñ ýõëýýä òºðèéí ñàéä, ò¿øìýä, õóòàãò õóâèëãààä öºì îðîëöäîã áàéâ.
1915 îíû Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðýýð Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã àâòîíîìèò ýðõòýé áîëãîí õÿçãààðëàæ Ãàäààä Ìîíãîëûã Õÿòàäûí õýìæýýò ýðõèéí äîð îðøèõ óëñ áîëãîñîí áèëýý. Ãýâ÷ Ìîíãîë óëñûí òºð, çàñàã óðüäûí àäèë îðøèí òîãòíîæ óëñ îðíûõîî äîòîîä àñóóäëûã áèå äààí øèéäýæ, ìîíãîë òºðèéí ¸ñ, ¸ñîíä ÿìàð íýãýí ººð÷ëºëò ãàðààã¿é áèëýý. Õàðèí ýíý ¿åä ÄÈÓ-ûí åðºíõèéëºã÷ººñ Ìîíãîë óëñûí òºðò ¸ñûã ñóëðóóëàí ººðèéí áóñàðìàã çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ Æàâçàíäàìáà õààíä “õààí öîë, àëòàí òàìãà” îëãîæ, Ãàäààä Ìîíãîëûí íî¸äûí çýðýã äýâèéã íýìýõ òóõàé áè÷èã èð¿¿ëñýíä òýðýýð ¿¿íèéã õ¿ëýýí àâàõààñ ýðñ òàòãàëçàæ ººðèéí óëñûí á¿ðýí ýðõò áàéäëûã ò¿¿íä òîä õàðóóëñàí áàéäàã.
1919 îíä Ìîíãîë îðîí äàõèí Õÿòàä öýðãèéí ýðõøýýëä îðñíîîð ìîíãîë òºðèéí ¸ñîí ò¿ð òàñàëäàõàä õ¿ð÷ýý. Ãýâ÷ òºäèé ë óäàëã¿é 1921 îíû II ñàðûí 21-íä Áàðîí Óíãåðíèé äýìæëýãòýéãýýð Áîãä ãýãýýíèéã õààí øèðýýíä çàëæ, òàâàí ÿàìûã áàéãóóëñàí áàéíà. Óëìààð òóñ îðîíä ¯íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàë ºðíºæ, õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã ýõ îðíîîñîî õººí, àðäûí ýðõò õýìæýýò öààçàò õààíò çàñãèéã áàéãóóëñíààð Ìîíãîë òºðèéí ¸ñîí äàõèí ñýðãýñýí áèëýý.
Àðäûí ýðõò, õýìæýýò öààçàò Ìîíãîë óëñ (1921-1924): 1921 îíû YII ñàðûí 8-íû ºäºð Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí óäèðäëàãà Ä.Áîäîî, Ä.Ñ¿õáààòàð, Ñ.Äàíçàí íàð Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ãîë òàëáàéä îðæ èð¿¿òýý, òýíäýýñ øóóä ÿâæ ãîëûí íîãîîí ñ¿ìä î÷èæ Áîãäîä áàðààëõæýý. Ýíý áîë íýã òàëààñ ÇÎÓ-ààñ òóñëàìæ àâ÷, óëñ îðíîî õàðèéí äàéñíààñ ÷ºëººëºõºä ÷èãëýãäñýí òàìãà äàðñàí áè÷èã îëãîñîí Áîãä ýçýí õààíû çàðëèãèéã ¸ñ÷ëîí áèåë¿¿ëñíýý íîòîëæ, ò¿¿íä òºðèéí õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëñýí õýðýã þì.
Óã ¿éë ÿâäëûí íºãººäºð íü áóþó 10-íû ºäºð Áîãäûí Çàñãèéí ãàçàð Àðäûí Çàñãèéí ãàçàðò òºðèéí ýðõ ìýäëèéã øèëæ¿¿ëýõ ¸ñëîë áîëæýý.
Ìîíãîë óëñ òóñãààð òîãòíîëîî äàõèí ñýðãýýæ, Àðäûí Çàñãèéí Ãàçàð áàéãóóëñàíòàé õîëáîãäóóëàí YII ñàðûí 11-íèé ºäºð òºðèéí ¸ñëîë áîëîâ. Ýíý ¸ñëîëîîð Ìîíãîë, Îðîñ óëààí öýðãèéã æàãñààæ, áàãà ¿äèéí ¿åñò Áîãä õààíûã òºðèéí îðäîíä çàëæ, õýìæýýò ýðõò õààíä ºðãºìæèëæ ¸ñëîëûã ÿâóóëñíû äàðàà Áîãä õààíààñ, èéíõ¿¿ õààíä ºðãºìæèëñºí ó÷èðò àðäûí çàñàã ºíº óäààí ìàíäàõ áà îëîí ò¿ìýí àðäûã ýíýðýí ¿çýõ çàðëèã áóóëãàñàí áà îíû öîëûã õýâýýð “Îëíîî ºðãºãäñºí”-èé õýìýýí íýðèéäñýí áàéíà. Øèíý òºðèéí àíõíû ýíý ¸ñëîëûí ¿åä òóñãàé èíäýð áàéãóóëæ, îëîí ò¿ìíèéã õóðàëäóóëàí æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàð ¿ã õýëæýý. Èéíõ¿¿ Ìîíãîëä õóâüñãàë ÿëàí àðäûí ýðõò, õýìæýýò öààçàò õààíò çàñàãëàë òîãòîâ.
ªã¿¿ëæ áóé ¿åèéí òºðèéí ¸ñûã õóóëü÷èëñàí áàðèìò áîë Áîãä Æèáçóíäàìáà õààí áà Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíä áàéãóóëæ, 1921 îíû XI ñàðûí íýãíýýñ õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí “Òàíãàðàãèéí ãýðýý” þì. Óã ãýðýýãýýð Áîãä õààí íü øàøíû á¿õ ýðõèéã õÿçãààðã¿é ýðõëýõ, óëñûí àëèâàà õýðãèéã Çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéäààð äàìæóóëàí ã¿éöýòãýõ, çàðèì õóóëü ä¿ðìèéã Çàñãèéí ãàçðààñ àéëòãàõàä íýã óäàà áóöààæ õýëýëö¿¿ëýõ, Çàñãèéí ãàçðààð äàìæóóëàí ãàâúÿà çýðýã îëãîõûã ýðõëýí øàãíàõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýð òîãòîîæýý.
Çàñãèéí ãàçðûí ýðõ ¿¿ðýãò Áîãä õààíä ñîíñãîæ àéëòãàëã¿éãýýð øèíý õóóëü ä¿ðýì òîãòîîí ÿâóóëæ ¿ë áîëîõ, øèíý õóóëü ä¿ðýì Çàñãèéí ãàçðûí ÷óõàë òóøààëûã Åðºíõèé ñàéä ãàíöààðàà áóþó ýñâýë áóñàä ÿàìíû ñàéäòàé õàìò Áîãä õààíä í¿¿ðýýð (áèåýð) áàðààëõàæ àéëòãàæ áàéõ, Äîòîîäûí ñàìóóí ¿¿ñýõýä õ¿ðâýë Çàñãèéí ãàçðààñ Áîãä õààíä àéëòãàõã¿éãýýð ÷óõàë õóóëü ãàðãàæ áîëîõ, òýðã¿¿í, äýä ñàéä, á¿õ öýðãèéí æàíæèí íàðûã Çàñãèéí ãàçðààñ òîìèëæ, Áîãäîä àéëòãàæ áàéõ çýðýã þì.
Ýíýõ¿¿ ãýðýýíèé àãóóëãààñ ¿çýõýä õýäèéãýýð Áîãä Æèáçóíäàìáà õààíû òºðèéí ýðõ îëîí òàëààð õÿçãààðëàãäñàí áîëîâ÷, Àðäûí Çàñãèéí ãàçðààñ ýçýí õààíäàà õàíäàõ òºðèéí ¸ñûã áàðèìòàëæ, ò¿¿íä õ¿íäýòãýëòýé õàíäàæ áàéñàí íü õàðàãäàõ áºãººä “Òàíãàðàãèéí ãýðýý” íü çàñàãëàë õóâààðèëàõ îðîëäëîãî áàéæýý.
ͺ㺺 òàëààð Ìîíãîë Óëñûí ýçýí õààí Æèáçóíäàìáà õóòàãò áà Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíä (1921.07-1924.5 ñàð) òîãòñîí ãóðâàí æèëèéí õàðèëöàà íü Ìîíãîëûí òºðèéí ¸ñíû îíöãîé õàðèëöàà áàéñíûã ãýð÷èëíý. Òóõàéëáàë, Æèáçóíäàìáà õóòàãòàä çîðèóëæ øèíýëýõ, Áàò-Îðøèë ºðãºõ, õààí, õàòíû ò¿ìýí ºëçèé ãèéñíèé (òºðñºí ºäðººð) ¸ñëîëûã æèë á¿ð ¿éëäñýýð èðñýí àãààä ýíý ¸ñëîëä Õàëõûí õàí òýðã¿¿òýí èõýñ äýýäýñ áèåýð õ¿ðýëöýí èðæ õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëäýã ¸ñ õýâýýð áàéñàí ÿâäàë þì.
̺í Áîãä Æèáçóíäàìáà õààí 1924 îíû Y ñàðûí 20-íä òýíãýðò õàëüñíû äàðàà òºðèéí òàìãà, áàðèìò áè÷ãèéã Çàñãèéí ãàçàðò çàëàõäàà òóñãàé ¸ñëîë õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëñýí áàéäàã.
Ìîíãîë îðîíä ¯íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàë ÿëæ, Æèáçóíäàìáà õóòàãòûã õýìæýýò ýðõòýé õààíä ºðãºìæëºí, ÀÇÃ-ûã áàéãóóëñíààñ õîéøèõ ãóðâàí æèëèéí õóãàöààíä òºðèéí áýëãýäëèéã õóóëü÷ëàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà. Èéìýýñ Æèáçóíäàìáà õóòàãò õààíä òºðèéí òàìãà õóó÷èí õýâýýð õàäãàëàãäàæ, òºðèéí ñ¿ëä “ñî¸ìáî” íü çºâõºí öýðãèéí ÿàìíû áîëîí 6 àéìãèéí öýðãè

ХОЁР. ÌÎÍÃÎË ÒªÐÈÉÍ ¨Ñ, ¨ÑËÎË, ÁÝËÃÝÄÝË

Ìîíãîë òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë, áýëãýäýë áîë ìîíãîë÷óóäûí òºðºº áàéãóóëàõ, áýõæ¿¿ëýõ, äýýäëýõ, òóñãààð òîãòíîëîî õàìãààëàõ, ¿íäýñíèé ýâ íýãäëèéã ñàõèí õàìãààëàõ àðãà óõààíû íýã ñàëøã¿é õýñýã áèëýý.
Òºð óëñûã áàéãóóëæ áýõæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí ¿éë àæèëëàãààíû çàð÷ìóóä, ýíýõ¿¿ ¿éë õýðýãò ýðòíýýñ íààø äàãàæ áàðèìòàëæ èðñýí äýã æàÿã, õýâ çàíøèë, ä¿ðýì æóðàì, ¿çýë ñóðòëûã òºðèéí ¸ñ ãýõ áºãººä ¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºðèéí õ¿íäýòãýëèéí ¿éë àæèëëàãàà íü òºðèéí ¸ñëîë áîëíî.
Òºðèéí áýëãýäýë õýìýýõ íü òºð óëñûí òóñãààð òîãòíîë áèå äààñàí áàéäëûã èëýðõèéëæ, óëñ îðîí ºíº ìºíõºä õºãæèí öýöýãëýõèéí åðººë óòãûã èëýðõèéëñýí, ã¿í ã¿íçãèé óòãà ñàíàà á¿õèé ä¿ðñ òýìäýã þì. Ìîíãîë÷óóä íýí ýðò ¿åýñ îâîã àéìàã, òºð óëñûíõàà áýëãýäëèéã á¿òýýí äýýäýëæ, òàõèí ø¿òýæ èðñýí ò¿¿õýí óëàìæëàëòàé.
Ìîíãîë òºðèéí áýëãýäýë íü ýðòíèé õ¿ì¿¿ñèéí òîòåì ø¿òëýãýýñ óëáààòàé. Ìîíãîë íóòàãò àìüäàð÷ áàéñàí ýðòíèé õ¿ì¿¿ñ áóãà, ÷îíî, øîíõîð çýðýã àðààòàí àìüòàí, òýð÷ëýí íàð, ñàð, ãàë çýðãèéã äýýäëýí ø¿òýæ áàéñàí íü Ìîíãîë íóòàãò ÿâóóëñàí ò¿¿õ-àðõåîëîãèéí ñóäàëãààíû áàðèìòóóäààð íîòëîãäîæ áàéíà.
Ýíäýýñ õàðàõàä, òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë, áýëãýäýë íü òºð óëñûí àìèí ÷óõàë àñóóäàë, ò¿¿íèéã áàéãóóëæ á¿òýýí, ºíº ìºíõºä õ¿÷èðõýã áàéëãàõ àðãà óõààí, òºð óëñ îðøèí òîãòíîõûí íýã ¿íäýñ þì.

1. Õ¿íí¿ óëñûí òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë, áýëãýäýë

Ìîíãîëûí ýðòíèé òºðò óëñóóäûí òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë, áýëãýäýë íü àðäûí óëàìæëàëò çàí ¿éëä òóëãóóðëàí ¿¿ñ÷, îðäíû õèéãýýä, äèïëîìàò ãýñýí ÷èãëýëýýð õýëáýðøèí, õàòóó ÷àíãà äýã æàÿãòàé áîëæ òºëºâøèæ áàéæýý.
Õ¿íí¿ ã¿ðíèé òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë óëñûíõàà òóñãààð òîãòíîëûã õ¿íäýòãýí ñàõèõ, òºðºº äýýäëýõýä ÷èãëýãäýæ, óóë óñàà òàõèæ òàéëëàãà õèéõ, õóðèëäàé ÷óóëãàíààð òºðèéí õýðãýý õýëýëöýæ øèéäýõ, ãàäààä îðíû ýë÷ òºëººëºã÷äèéã õ¿íäýòãýí õ¿ëýýí àâàõ, òºðèéí öýýðèéí ¸ñûã ñàõèõ çýðãýýð õýðýãæèæ áàéâ.

Òºðèéí òýðã¿¿íýý ñîíãîõ, õ¿íäýòãýõ ¸ñ: Ýíý áîë Ìîíãîë òºð ¸ñ á¿ðýëäýí áóé áîëñíîîñ ºíººã õ¿ðòýë òîãòâîðòîé õàäãàëàãäàæ áóé òºðèéí ºâºã ¸ñíû íýã þì. Хүннү нар хаанаа шàíüþé хэмээн дуудаж, түүнийг òýíãýðèéí õ¿¿ õýìýýí¿çäýã áàéâ. Òýäíèé òºðèéí òýðã¿¿íýý òýíãýðèéí õ¿¿ ãýæ ¿çýõ ¿çýë íü õîéøèä óëàìæëàãäàí ìîíãîë÷óóäûí òºðèéí òýðã¿¿íýý õ¿íäýòãýõ, ò¿¿ãýýð äàìæèí òºðºº äýýäëýõ ¿çëèéí íýã ¿íäýñ áîëæýý.
Õÿòàäûí õààíû çàðëèãààð áè÷èãäñýí òºðèéí ò¿¿õýíä Õ¿íí¿ õýëíèé “øàíüþé” ãýäýã ¿ãèéã ººðèéí õýëíèé “õóàíäè” ãýõ ¿ãòýé ä¿éíý õýìýýí òàéëáàðëàæýý. Õÿòàäûí àðä ò¿ìýí õààíàà õóàíäè õýìýýäýã àæ. ¯¿íýýñ ¿çâýë, õÿòàäûí òºð Ò¿ìýí øàíüþéã íèéò Õ¿íí¿ íàðûã çàõèðñàí õààí áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéæýý. ̺í Ò¿ìýí æèðèéí íýã àéìãèéí òîëãîéëîã÷ áàéñàí áîë Õ¿íí¿ íàð ò¿¿íèéã èéíõ¿¿ áóñàä àéìãèéí òîëãîéëîã÷äîîñ ÿëãàí “øàíüþé áóþó õààí” õýìýýí ºðãºìæëºõã¿é áàéñàí áèçýý. Ãýõäýý Ò¿ìýí ò¿¿õýíä òýìäýãëýãäñýí àíõíû øàíüþé áîëîõîîñ Õ¿íí¿ãèéí àíõíû õààí áèø. ªºðººð õýëáýë, ò¿¿íèé ºìíº Õ¿íí¿ä øàíüþé íàð áàéñàí áîëîâ÷ òýä Õÿòàäûí ò¿¿õýíä òýìäýãëýãäýæ ¿ëäñýíã¿é. Õÿòàäóóä Õ¿íí¿ãèéí øàíüþé õýìýýõ ¿ãèéã õààí õýìýýõ óòãààð îéëãîæ õàðèëöàæ áàéñàí, Ò¿ìýí ò¿¿õýíä òýìäýãëýãäñýí àíõíû øàíüþé áºãººä ò¿¿íèé ºìíº Õ¿íí¿ä øàíüþé áàéñàí çýðãèéã õàðãàëçâàë, Õ¿íí¿ íàð Ìîäóíü, ò¿¿íèé ýöýã Ò¿ìýíãýýñ ºìíº òºðèéí òýðã¿¿í áóþó õààíòàé áàéæýý.
Àëèâàà òºðò óëñ òîãòñîíû íýã øèíæ бол õààí øèðýý çàëãàìæëàõ ¸ñ бөгөөд Õ¿íí¿ä ýíýõ¿¿ ¸ñ Ò¿ìýí øàíüþéí ¿åä õàòóó òîãòñîí áàéâ. Түмэн шаньюйн үе гэхэд Õ¿íí¿д их хатны óóãàí õ¿¿ óãñàà çàëãàìæëàõ ёс хатуу тогтсон байв. Ò¿ìýí øàíüþé ººðèéí îðûã óóãàí õ¿¿ Ìîäóíä øèëæ¿¿ëýõ õ¿ñýëã¿é байсан ÷ тэрээр óã ¸ñûã øóóä çºð÷èæ ç¿ðõлýхã¿é áàéæýý. Òèéìýýñ Түмэн ºðñºëäºã÷ улс Þý÷æèд òýðýýð Ìîäóíûã áàðüöàà áîëãîí èëãýýсний äàðàà çîðèóäààð äàéí ºäººжээ. Энэ нь Þýæ÷è íàðààð Модуныг хөнөөлгөж Хүннүд тогтсон ёсыг зөрчилгүйгээр õààí øèðýýг бага хатны хүүдээ шилжүүлэхãýñýí Түмэн шаньюйноролдлого áàéâ. Õàðèí Ìîäóí ººðèéí àâõààëæ ñàìáàà, ýð çîðèãîîðîî äàéñíû ãàðààñ ìóëòàð÷ нутагтаа ýðãýí èðæ ÷àäñàí áà ýíý ãàâúÿà ò¿¿íä ò¿ìýí öýðýã çàõèðóóëàõàä õ¿ðãýæýý. Èéíõ¿¿ Õ¿íí¿ä õààí øèðýý çàëãàìæëàõ ¸ñ Ò¿ìýí øàíüþé, ò¿¿íýýñ ºìíº õàòóó òîãòñîí áàéñàí áîëîëòîé.
Õ¿íí¿ ã¿ðíèé ¿åä øàíüþéã ç¿¿í æèã¿¿ðèéí âàíãèéí óäìààñ òîäðóóëäàã áàéâ. Ñîíãîãäñîí õ¿íèéã òºðèéí íàðèéí ¸ñ æàÿãò ñóðãàæ, óëñ ã¿ðíèéõýý ýðõ àøãèéã ýðõýìëýñýí ãîë àñóóäëààð õàòóó òàíãàðàã ºðã¿¿ëýí øàíüþéä ºðãºìæèëíº. Õ¿íí¿ ã¿ðíèé áàéãóóëàã÷ Ìîäóíü øàíüþé “Ëóóò” õýìýýõ õîòîä òºâëºí ñóóæ áàéñàí íü óëñûí íèéñëýë áîëæ áàéâ. Øàíüþéãèéí îðäûã òºðèéí îðäîí ãýíý. Òºðèéí îðäíîîñ óëñûí õèéìîðü ñ¿ëä ýõýëíý õýìýýí ¿çíý. ̺í Õ¿íí¿÷¿¿ä ýçýí øàíüþéãàà òýíãýðýýñ ãàðàëòàé, òýíãýðèéí õ¿¿ õýìýýí ¿çäýã áàéæýý. Òèéìýýñ øàíüþéãèéí îðäíû ¸ñ ÷àíãà áºãººä ºã뺺 á¿ð öýðýã, ¿éë÷ëýã÷ íàð íü “òýíãýðèéí õºâ¿¿í èõ øàíüþé” õýìýýí èõ äóóãààð äóóäíà.
Ìîäóíûã çàëãàìæèëñàí Çèþé øàíüþé “Ëàîøàí” õýìýýõ ºðãºìæèëñºí íýðèéã àíõ õýðýãëýæýý. Ýíý ¸ñûã Æóæàíû õààä óëàìæëàí àâ÷ Õóòàãòàé (402-410), Òýíãýðèéí (429-444), Ǻâ (444-450), Çîëáîî÷èí (450-485) ãýõ çýðýã ºðãºìæèëñºí íýð õýðýãëýæ áàéâ. Æóæàí óëñûí ¿åä áóðõàíû øàøèí òºðèéí øàøèí áîëñíîîð Ìîíãîëûí òºðò ¸ñ îëîí øèíý ç¿éëýýð áàÿæñàíû íýã íü îíû öîëûã àíõ õýðýãëýñýí ÿâäàë þì. Æóæàíû õààä Àøèä àìãàëàí (464-485), Ìàøèä ò¿âøèí (485-491), Ìàøèä òàéâàí (492-506), Ýõýí ò¿âøèí (506-508), Ìàíäàí áàäðàõ (508-520) ãýõ îíû öîëûã õýðýãëýæ áàéæýý.
Õààí ºðãºìæëºõ ¸ñëîë. Áèäýíä Õ¿íí¿ãèéí õààí ºðãºìæëºõ ¸ñëîëûí ìýäýý áàðèìò õàäãàëàãäàæ èðýýã¿é áîëîâ÷ Ñÿíüáèéí ñàëáàð Òîáà íàð õààí ñóóõ ÿçãóóðòíûã õàð ýñãèé äýýð ñóóëãàí 7 õ¿í ºðãºæ, øèíý õààí òýíãýðò ìºðãºñºí áàéäàã áîë ×èíãèñ õààíûã ºðãºìæëºõ人 àëòàí óðãèéí 7 õ¿í õàð ýñãèé äýýð çàëæ ¸ñëîë ¿éëäýæ áàéæýý. ¯¿íýýñ ¿çâýë, ýðòíèé áîëîîä äóíä ¿åèéí ìîíãîë÷óóäûí õààí ºðãºìæëºõ ¸ñëîë ¿íäñýíäýý èæèë áàéæýý.
Òºðèéí õóðàëäàéí ¸ñ: Ìîíãîë óëñ ýðòíýýñ àâààä ºíººã õ¿ðòýë òºð, óëñûí àëèâàà àñóóäëûã òºðèéí õóðàëäàéãààð øèéäñýýð èðæýý. Ýíý íü Õ¿íí¿ óëñûí 24 àéìãèéí õîëáîîíû òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëààñ óëáààòàé. Õ¿íí¿ óëñàä õààí, ãîë ò¿øìýä¿¿ä, òîìîîõîí ÿçãóóðòíóóä îðîëöñîí ÷óóëãàí ÷óóëäàã áàéâ. ×óóëãàí íü íàðèéí äýã æàÿãòàé, îðîëöîã÷èä çýðýã çèíäààãààðàà ñóóíà. Õàìãèéí ýõýíä àðâàí ýâýðòýí âàíãóóä ñóóäàã áàéâ. ×óóëãàí ýõëýõýýñ ºìíº øàíüþéä ¸ñëîë ìýíä÷èëãýý ¿éëäýíý. ×óóëãàíä ãàäíû çî÷èí îðóóëàõäàà ýõëýýä ãàäàà ò¿ëñýí ãàëûí äóíäóóð ãàðãàí àðèóñãààä, í¿¿ðèéã íü áóäàæ îðóóëíà. Ãàäíû çî÷èí ãèé÷èíã öýâýð àðèóí áîëãîæ, ãîî ç¿éä íü àíõààð÷, ÷óóëãàíû áàðóóí æèã¿¿ðò ñóóëãàæ õ¿íäëýë ¿ç¿¿ëíý ãýõ çýðãýýð îëîí íàðèéí äýãòýé áàéæýý. Ýíäýýñ óëáààëæ Èõ õóðèëäàé õýìýýõ òºðèéí áàéãóóëëàãûí äýã ñóðãóóëü áóé áîëæýý.
Õ¿íí¿ óëñûí ¿åèéí Öàãààí ñàð, õàâàð íàìðûí òàõèëãà íü õóðàëäààíû íýã õýëáýð, òºðèéí ¸ñëîë õ¿íäýòãýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû íýã õýñýã áàéâ. Ýíý òóõàé Ñûìà Öÿíèé “Ò¿¿õýí òýìäýãëýë”-ä “Öàãààí ñàðä øàíüþéí ºð㺺íä á¿õ äàðãà áàãà õóðàëäààíä öóãëàð÷, ºâãºä, òýíãýð, äýëõèé, îíãîí õàéðõäàä òàõèëãà ¿éëäýíý. Íàìàð ìîðü òàðãàëàõààð Äàéëèíä èõ õóðàëäààíä öóãàëàð÷, õ¿í ìàëûí òîîã á¿ðòãýí øàëãàäàã” ãýæýý. Ìºí “Õ¿íí¿ íàðûí çàíøëààð æèëä ãóðâàí óäàà òàõèëãà õèéõäýý äàíäàà öàãààí ñàð, òàâ, åñä¿ãýýð ñàðä íîõîé ºäºð òýíãýð õàéðõàäûã òàõèäàã. Èéìä îëîí àéìàã öóãëàæ, òºðèéí õýðýã õýëýëöýí, ìîðü òýìýý óðàëäóóëàí íàðãèäàã” ãýæýý. Äýýðõ ìýäýýí¿¿äýýñ ¿çâýë, Õ¿íí¿ä èõ, áàãà ãýñýí õî¸ð õóðàëäààí áàéñàí àæýý. Öàãààí ñàðä øàíüþéí ºð㺺íä áîëäîã “áàãà õóðàëäààí”-íä 24 ò¿ìòèéí äàðãà îðîëöîæ, øàíüþéí àìãàëàíã àéëòãàäàã áàéñàí áîëîëòîé. Õàðèí Ëóóò õîò áîëîí Äàéëèíä áîëäîã õóðàëäààí íü “èõ” ãýñýí òîäîòãîëòîé áàéãààãààñ ¿çâýë ò¿ìòèéí äàðãà íàð, îâîã àéìãèéí óäèðäàã÷èä, ò¿¿í÷ëýí æèðèéí èðãýä ÷ îðîëöäîã óëñ íèéòèéí òîìîîõîí òàéëëàãà áàéñàí áîëîëòîé. Ò¿¿í÷ëýí ýíý õóðàëäààíû ¿åýð õ¿í ìàëûã á¿ðòãýí, àëáà ãóâ÷óóðûã öýãöýëäýã áàéñàí áàéíà.
Ãàäààä õàðèëöààíû ¸ñ: Õ¿íí¿ ã¿ðíèé ¿åä ãàäààä îðíû ýë÷ òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâàõ, õ¿íäýòãýæ ¸ñëîõ, õààíä áàðààëõóóëàõ, äèïëîìàò áè÷èã, çàõèäàë, ãýðýý õýëýëöýýðèéã õºòëºõ äèïëîìàò òóñãàé õýëëýã, ãàäààä îðîíä ìîðäóóëàõ, ýë÷èéí ýðõ ÿìáûã äàðõàëñàí “ãýðýãý” áóþó ïàéçûã øèéòãýí îëãîõ, áè÷ìýë ãýðýýíèé ýõèéã õàäãàëàõ æóðàì çýðýã íàðèéí ¸ñ ãîðèìòîé áàéæýý.
Õÿòàäûí Õàí óëñûí õààí Ãàî Äè Õ¿íí¿ óëñàä ÿëàãäàí ÍÒª 198 îíä íàéðàìäëûí ãýðýý áàéãóóëàõàà𠺺ðèéí ò¿øìýëèéã ýë÷ýýð çàðæýý. Ìîäóí øàíüþé ýë÷èéã íàéðñãààð õ¿ëýýí àâ÷ õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëýí äóó õºãæèìòýé óãòàæ, öýýðèéí ¸ñûã ã¿éöýòãýí õýëýëöýýð õèéõýä Õàí óëñûí ýë÷ Õ¿íí¿ óëñûí òºðèéí ¸ñ, ãàäààä õàðèëöààíû äýã æàÿã èõ íàðèéí áîëîõûã áèåýð ¿çýæ èõ ë ãàéõñàí ãýäýã.
Ëàîøàí øàíüþé Õàí óëñòàé õèëèéí ãýðýýã äàõèí áàéãóóëàõäàà òºëººëºã÷èéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã õýäýí õ¿íýýð áàéãóóëàõ, õààíà õýëýëöýõ, ãýðýýíèé áýëãýäýë áîëãîæ åñºí öàãààí áýëãýý õýðõýí ãàðäóóëàõ çýðãèéã íàðèéí òîãòîîæ, äèïëîìàò ¸ñûã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîñîí áàéäàã.
Õ¿íí¿ óëñûí øàíüþé áóñàä ãàäààä óëñ îðîíä èëãýýõ çàõèäëûã òóñãàé òîãòñîí ¿ã õýëëýãýýð áè÷èæ áàéâ. Òóõàéëáàë, Ìîäóí øàíüþé ÍÒª 176 îíä Õàí óëñûí õààíä áè÷ñýí çàõèäàë: “Òýíãýðèéí èâýýëýýð ñóóñàí Õ¿íí¿ãèéí èõ õààí Øàíüþé ýçýí õààíû àìãàëàíã àéëòãàæ áàéíà” ãýæ ýõýëæýý. ̺í Õÿòàäûí àíõíû òºðèéí ò¿¿õ “Ò¿¿õýí òýìäýãëýë”-ä “Õ¿íí¿ãèéí õóóëèàð Õÿòàäûí ýë÷ ãýðýãýãýý îðõèîä, í¿¿ðýý áóäàëã¿éãýýð èõ õààíû (øàíüþéí) ºð㺺íä îðîõ ýðõã¿é” ãýæýý. Áàñ ýë÷èéã øàíüþéòàé óóëçóóëàõûí ºìíº çî÷èí ýðõýëñýí ò¿øìýë íü õ¿ëýýí àâíà. Õ¿íí¿ãèéí ýë÷ ãàäààäàä ÿâàõäàà øàíüþéãèéí ãýðýãýòýé ÿâíà. ¯¿íýýñ óëàìæëààä Èõ Ìîíãîë Óëñ, Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé ýë÷ òºðèéã òºëººëæ áóéã õàðóóëñàí àëò, ìºíãºí ãýðýãý õýðýãëýæ áàéëàà.
Õ¿íí¿ãèéí ãàäààä õàðèëöààíû ¸ñ ãîðèì Ñÿíüáè, Æóæàí óëñàä óëàìæëàãäñàí àæýý. 521 îíä Âýé óëñûí ýë÷èéã ¸ñ àëäñàí õýìýýí Æóæàíû õààí Áðàõìàí çýìëýæ áàéñíààñ ¿çýõýä Æóæàí÷óóä õàðü îðíû ýë÷èí õ¿ëýýí àâàõ òóñãàé ¸ñëîëòîé áàéæýý.
Òºðèéí áýëãýäýë. Õ¿íí¿ãèéí øàíüþé òºðèéí õàø òàìãà õýðýãëýí ýðõ ìýäëýý õýðýãæ¿¿ëæ áàéñàí áàéíà. Óìàðä Õ¿íí¿ãèéí øàíüþéä ÍÒª 90 îíä òºðèéí õàø òàìãà áàéñàí òàëààð ñóðâàëæ áè÷èãò òýìäýãëýæýý. ̺í Õ¿íí¿ãèéí øàíüþé Õàí óëñûí õààíòàé çàõèäàë áè÷ãýýð õàðèëöàõäàà òºðèéí òàìãà äàðæ áàòàëãààæóóëäàã áàéñàí ãýæ ñóäëàà÷èä ¿çäýã.
Õ¿íí¿ãèéí øàíüþé òóã, èñýð, ø¿õýð çýðãèéã õýðýãëýæ áàéñíûã õààí õ¿íèé åñºí áýëãýäëèéí ¿¿ñýë áîëñîí õýìýýäýã. Õÿòàäûí Õàí óëñûí Ëèíäè õààí “Õ¿íí¿ èñýð”-ò äóðòàé áàéñàí áîë Íî¸í óóëûí Õ¿íí¿ áóëøààñ ø¿õðèéí õýñýã îëäñîí çýðãýýñ ¿çâýë, Õ¿íí¿ãèéí øàíüþé òºðèéí õ¿íäýòãýëèéí áýëýã áîëîõ èñýð, ø¿õýð çýðãèéã õýðýãëýæ áàéæýý.
Õ¿íí¿ãèéí Æèæè øàíüþé òàâàí ºíãèéí òóãòàé áàéñàí òóõàé ñóðâàëæèéí ìýäýý áóé. Ò¿¿ãýýð çîãñîõã¿é Òºâ àéìãèéí Áàòñ¿ìáýð ñóìûí íóòàã Íî¸í óóëûí Õ¿íí¿ãèéí ÿçãóóðòíû áóëøíààñ òîðãîí äàëáàà áèåòýýð îëäæýý. Èéìä Õ¿íí¿ áîëîí ýðòíèé óëñóóäûí ¿åä äàëáàà, òóãèéã òºðèéí áîëîîä öýðãèéí ñ¿ð õ¿÷, öîã õèéìîðèéí áýëãýäýë áîëãîí õýðýãëýæ áàéñàí õýìýýí ¿çýõ á¿ðýí ¿íäýñòýé áàéíà. Í¿¿äýë÷äèéí òóãíû ò¿¿õýí õºãæëèéã õàðóóëàõ ººð íýãýí áàðèìò áîë õàäíû çóðàã äàõü ä¿ðñëýë þì. Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Áàÿíëèã ñóìûí Áè÷èãò õàä, Ìîíãîë Àëòàéí ç¿¿í áèåä îðøèõ Õàð ñàëààãèéí ãîëûí ýõ çýðýã ãàçàð ãàðòàà òóã, äàëáàà áàðüñàí ìîðüòíûã ä¿ðñýëñýí çóðãóóä íü õ¿ðýë çýâñãèéí ¿åä õîëáîãäîíî. Òèéìýýñ ýðòíèé í¿¿äýë÷èä á¿ð õ¿ðýë çýâñãèéí ¿åýñ àäóó ìàëûíõàà äýë ñ¿¿ë, àðüñààð òóã, äàëáàà õèéæ, ò¿¿íèéãýý õ¿íäýòãýí õýðýãëýæ èðæýý.
Õ¿íí¿ íàðûí ø¿òëýãò íàð, ñàð îíöãîé áàéð ýçýëæ áàéñíûã øàíüþé ºã뺺 óðãàõ íàðàíä, îðîé ñàðàíä ìºðãºäºã áàéñíààñ ìýäýãäýíý. ̺í Õ¿íí¿ áóëøíû àâñíû òîëãîé òàëä àëò áîëîí òºìðººð õèéñýí íàð ñàðíû ä¿ðñèéã õàäñàí áàéñàí íü òýäíèé äýýðõ ø¿òëýãòýé õîëáîîòîé. Íàð ñàðûã ø¿òýõ ¸ñ íü Õ¿íí¿ãèéí ¿åä òºðèéí áýëãýäëèéí øèíæòýé áîëæ, òºðèéí ñ¿ëäíèé ¿¿ñëèéã òàâüñàí õýìýýí ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà.

2. Èõ Ìîíãîë óëñûí òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë, áýëãýäýë

Òºðèéí ¸ñ: 1206 îíû Èõ õóðàëäàéãààð Ìîíãîëûí íýãäñýí óëñ áàéãóóëàãäàæ, ×èíãèñ õààíûã òºðèéí òýðã¿¿íä çàëñàí áèëýý. “Èõ Ìîíãîë Óëñ áàéãóóëàãäñàí íü äýëõèé äàõèíû, ÿëàíãóÿà Ìîíãîëûí òºð ¸ñíû õºãæëèéí ò¿¿õèéí øèíý ýðèíèé ýõëýë áàéñàí þì” õýìýýí àêàäåìè÷ Æ.Áîëäáààòàð ä¿ãíýñýí áàéäàã.
Èõ Ìîíãîë Óëñûí (ÈÌÓ) õààä Èõ õóðàëäàé õóðàõ, õóóëü ç¿éã äýýäëýõ, ãàäààä óëñ îðíóóäòàé õàðèëöàõ ¸ñ çýðãèéã øèíý÷ëýí áàòàòãàõ, òºðèéí òîãòâîðòîé áºãººä àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ çýðýã îëîí àñóóäëûã ìÿíäñàí óõààíààð îí÷òîé øèéäñýíýýð Ìîíãîë òºðèéí ¸ñ ºíäºð òºâøèíä õ¿ð÷ýý.
Òóõàéëáàë, ÈÌÓ-ûí òºð íü çàñàãëàëûí õýëáýðèéí õóâüä õýìæýýã¿é ýðõò õààíò çàñàãòàé ìºðò뺺 ìºí ÷àíàðààðàà àðä÷èëëûí îëîí á¿ðäëèéã ººðòºº àãóóëñàí ºâºðìºö øèíæ á¿òýöòýé áàéâ. Æèøýý íü, õààíàà ºðãºìæëºí ñîíãîõ, äàéòàõ, íàéðàìäàõ çýðýã îíö ÷óõàë àñóóäëûã õýëýëöýí îëîíõèéí ñàíàëààðàà øèéäâýð ãàðãàäàã Èõ õóðàëäàé áîëîí Àëòàí óðãèéí èõ ýå ãýñýí àðä÷èëñàí øèíæòýé çàðèì á¿ðäëèéã ººðòºº àãóóëñàí áàéæýý.
ÈÌÓ-ûí òºð íü ººðòºº ýðõ ç¿éò òºðèéí øèíæ ÷àíàðûã õàäãàëæ áàéâ. Ò¿¿íèé ãýð÷ íü “Èõ çàñàã” õóóëü þì. 1206 îíä ×èíãèñ õààíààñ Øèõèõóòàãò “̺íõ òýíãýðèéí èâýýëýýð óëñ ã¿ðíèéã òîõèíóóëæ áàéõàä ¿çýõ í¿ä, ñîíñîõ ÷èõ áîëæ ÿâ…Á¿õ óëñûí äîòîðõ õóëãàéã öýýðë¿¿ëæ, õóäëûã ìºõººí ¿õ¿¿ëýõ ¸ñòîéã ¿õ¿¿ëæ, ÿëëàõ ¸ñòîéã ÿëëàæ áàé…Íèéò óëñûí ºì÷èéã õóâààæ, çàðãûã øèéòãýæ, ò¿¿íèéãýý õºõ äýâòýðò äýâòýðëýãò¿í” ãýæ çàðëèã áóóëãàñàí òóõàé “Ìîíãîëûí Íóóö Òîâ÷îîí”-ä òýìäýãëýñýí áóé. Èõýíõ ýðäýìòäèéí ¿çýæ áàéãààãààð Øèõèõóòàãèéí “Õºõ äýâòýð” íü Èõ çàñàã õóóëèéí ¿íäýñ áîëñîí áàéíà. Õýäèéãýýð Èõ Çàñàã õóóëü áèäýíä á¿ðýí ýõýýðýý õàäãàëàãäàí èðýýã¿é ÷ äóíäàä çóóíû ¿åèéí Ïåðñ, Èðàí, Àðìÿíû ýðäýìòäèéí á¿òýýë¿¿ä, Ìîíãîëä æóóë÷èëæ èðñýí õ¿ì¿¿ñèéí òýìäýãëýëä äàì áàéäëààð óëàìæëàãäàí èðæýý.
Óã õóóëüä õààí ºðãºìæëºõ, Èõ õóðèëäàé õèéõ, ãàäààä óëñóóäòàé äàéòàõ, íàéðàìäàõ, öýðýã, çàõèðãàà, ýð¿¿, èðãýíèé öààçûí õîëáîãäîëòîé îëîí ç¿éëèéã õóóëü÷ëàí òîãòîîæ ìºðäºæ áàéâ.
Ýíý óòãààðàà òóñ óëñûí äîòîðõ óëñ òºð, íèéãìèéí àìüäðàë áîëîí ãàäààä óëñ îðîíòîé õàðèëöàõ õàðèëöàà çýðýã íü áè÷èãäìýë õóóëèéí õ¿ðýýíä ÿâàãääàã, õóóëü ç¿éã áàðèìòàëäàã òºðò óëñ áàéæýý. ªºðººð õýëáýë òºðèéã áàéãóóëàõ áîëîîä ò¿¿íèé á¿òýö, ¿éë àæèëëàãàà, çàð÷èì, èðãýíèé ýðõ ¿¿ðýã çýðýã îëîí ç¿éëèéã õóóëü÷ëàí çààæ, ò¿¿íèé äàãóó òºðèéí àëèâàà ¿éë õýðýã ÿâàãääàã, øèéäâýð ãàðäàã áîëñîí íü Ìîíãîëûí òºðò ¸ñîíä ãàðñàí òîìîîõîí äýâøèë ìºí.
Äèïëîìàò ¸ñ: ÈÌÓ ãàäààä õàðèëöààãàà “Àëòàí àðãàìæàà” õýìýýí íýðëýæ ºíäºð à÷ õîëáîãäîë ºã÷, áóñàä óëñ îðíóóäòàé ºðãºí äýëãýð õàðèëöààòàé áàéëàà. Òèéìýýñ ãàäààä õàðèëöààã ã¿éöýòãýí õºòëºõ, ýëäýâ àðãà àæèëëàãàà, äèïëîìàò ¸ñ äýãëýì õýëáýðøèí òîãòñîíû çýðýãöýýãýýð äýëõèéí äèïëîìàò õàðèëöààíä ¿ëãýð áîëîõóéö øèíý ç¿éë¿¿äèéã ¿¿ñãýæýý.
Ãàäààä õàðèëöààíû õýðýã õààíû á¿ðýí ìýäýëä áàéæ, ò¿¿íèé íýðèéí ºìíººñ õàðü óëñóóäòàé õàðèëöàæ áàéâ. Ãàäààä óëñûí áîëîí ººðèéí ýë÷ òºëººëºã÷äèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëýõ æóðìûã õóóëü÷ëàí Èõ çàñàã õóóëüä “ýë÷ çàðëàãûã ãóòààí äîðîìæèëæ ¿ë áîëíî” ãýæ çààæýý. ̺í ýë÷èí õàðèëöààíû ò¿ðãýí øóóðõàé, àþóëã¿é íàéäâàðòàé áàéäëûã õàíãàõ íýã õ¿÷èí ç¿éë íü ºðòºº áîëæ, ò¿¿ãýý𠺺ðèéí áîëîí áóñàä óëñûí ýë÷ íàðûí óëàà÷, óíàà, õîîë õ¿íñ çýðãèéã á¿ðýí õàíãàæ áàéâ.
Ýë÷ íàðûã èëãýýõäýý îíöãîé ýðõ ¿¿ðãèéã áàòàëãààæóóëñàí àëò, ìºíãº, õ¿ðýë, ìîäîí ãýðýãýã òýäíèé õýðãýì òóøààëûã õàðãàëçàí îëãîäîã áàéâ. Àëòàí ãýðýãý íü ºð㺺øºº àëãà, óðòààøàà õàãàñ òîõîé ÷èíýý õýìæýýòýé áà èéì ãýðýãýòýé ýë÷ þó äóðòàéãàà òóøààõ ýðõòýé áàéëàà. Ãýðýãý äýýð ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷ñýí “Òýíãýðýýñ ñî¸ðõñîí ×èíãèñ õààíû çàðëèã. Ò¿ðãýí!” ãýõ çýðýã áè÷èãòýé áàéæýý.
Ãàäààäûí ýë÷ íàðûã òóñãàé áàéãóóëëàãà ýðõëýí õàðèóöíà. Òºðèéí òîìîîõîí çî÷íûã óëñûí õèë äýýð òóñãàé õ¿í èëãýýæ óãòàí àâààä ýë÷ õààíä áàðààëõàõûí ºìíº îðäíîîñ õàðâàñàí ñóì òóñàõóéö ãàçàð ìîðèíîîñîî áóóæ, òýíäýý ìîðü, çàðö íàðàà îðõèíî. Õààíû îðäíû òºëººëºã÷ óðüä÷èëàí ýë÷ íàðòàé óóëçàæ ÿìàð çîðèëãîòîé ÿâààã íü ëàâëàí àâäàã áà îðäîíä õ¿ðýëöýí èðýõýä íü îëîí öýðýã æàãñààæ, èõ õýíãýðýã äýëäýí àñààñàí ãàëûí õîîðîíäóóð ãàðãàæ, õàðèéí õ¿íèé õàð áóðóó ñàíàà, áóçàð áóðòãèéã àðèóòãàíà. ¯¿íèé äàðàà õààíû áè÷ýý÷ òîñîí óãòàæ àëäàð íýð óëñ îðíûã íü áè÷èæ àâààä õààí, øàäàð õ¿ì¿¿ñèéí ºìíº ºíäºð äóóãààð óíøèæ ñîíñãîíî. ̺í òýðýýð ýë÷èä ýñãèé ¿¿äíèé ç¿¿í òàëààð áîñãîíä õºë õ¿ðãýõã¿é îðîõ, õààíä áàðààëõàõäàà ç¿¿í õºëººðºº ñºãäºí ìýíäëýõ ¸ñòîéã óðüä÷èëàí ñàíóóëíà.
Îðäîíä îðîõûí ºìíº ýë÷ íàðûã íýãæèæ ¿çýýä çî÷íûã óãòàõäàà õ¿íäýòãýëèéí õºãæèì ýãøèãë¿¿ëæ “Èëäíèé á¿æèã” õýìýýõ á¿æèã õèéæ óãòàíà.
Õààí ýë÷òýé øóóä õàðèëöàõã¿é ãóðàâ äàõü ýòãýýäýýð äàìæóóëàí õàðèëöàõ ¸ñòîé. Õàðèí ýë÷ íàð íü õààíààñ áóñàä õýíýýñ ÷ äóðòàé ç¿éëýý àñóóæ ÿðèëöàõ ýðõòýé áàéæýý. Ýë÷èéã ¿äýõäýý ãîî îõèä óÿíãûí á¿æèã õèéæ ¿äíý.
ÈÌÓ-ûí ¿åä Ìîíãîë òºðèéí ¸ñëîë ÷ èõýýõýí ºðãºæèí òýëæ èõ õààí ºðãºìæëºõ, Èõ õóðàëäàé ÷óóëàõ, òºðèéí òóã ñ¿ëä, òýíãýð òàõèõ гэх мэт òºðèéí òîìîîõîí ¸ñëîëûã ÿâóóëàõ áîëñîí áàéíà. ̺í äàéí áàéëäààíä ÿâàõ, áóöàæ èðýõ, õààí øèðýýíä ñóóëãàõ, ºâãºäèéí ñ¿ëäèéã òàõèõ çýðýã ¸ñëîëä ýðèéí ãóðâàí íààäìûã íààäàæ áàéæýý.
Òºðèéí áýëãýäýë: ÈÌÓ-ûí ¿åä òºðèéí áýëãýäëèéã á¿òýýí çàëæ, òýäãýýðòýé õîëáîãäñîí çàí ¿éë, ¸ñëîëûã ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé ÿâóóëàõ áîëñîí íü Ìîíãîë òºð ¸ñíû õºãæèëä ÷óõàë ò¿ëõýö ºã÷ýý.
ÈÌÓ-ûí òºðèéí áýëãýäýë íü, èõ õààíû òàìãà, òºð, óëñûí ýíõæèíãèéí áýëãýäýë áîëñîí èõ öàãààí ñ¿ëä, öýðãèéí ñ¿ð õ¿÷íèé áýëãýäýë áîëñîí õàð ñ¿ëä çýðýã áîëíî.
Òºðèéí òàìãà.1248 îíä èõ õààí ÿþãýýñ Ðîìûí ïàïò èëãýýñýí çàõèäàëä äàðñàí òàìãàíû äàðäñûã ÈÌÓ-ûí òºðèéí òàìãà õýìýýí ¿çýæ áàéíà. Òýð äàðäàñ “̺íõ òýíãýðèéí õ¿÷èí äîð Èõ Ìîíãîë óëñûí Äàëàé õààíû çàðëèã èë (íºõºð) áóëõà (äàéñàí) èðãýí äîð õ¿ðâýýñ áèøèðò¿ãýé, àþóòóãàé” ãýñýí çàðëèãèéí øèíæòýé áè÷èãòýé áàéæýý. Äàðäàñíû õýìæýý íü 15.5õ15.7 ñì. Òºðèéí òàìãûã ýõëýýä Òàòàòóíãà íî¸í, äàðàà íü èõ ò¿øìýä Åëþé ×óöàé, ×èíãàé çýðýã õ¿ì¿¿ñ áàðüæ áàéñàí àæýý.
Òºðèéí Èõ öàãààí ñ¿ëä. ÈÌÓ ýíõæèí ìàíäàæ, ìºíõæèí îðøèõûí áýëãýäýë áîëæ áàéæýý. Ò¿¿íèé îðîéä áàéõ 3 ñýðýý á¿õèé ãèëáýð íü ãàë, íàð, ñàð áóþó ìºíõæèíãèéí áýëãýäýë ãýæ ¿çýæ áàéõàä çàðèì ýðäýìòýä ºíãºðñºí, ºíººäºð, èðýýä¿é ãóðâàí öàãèéí ñ¿ð õ¿÷íèéã èëýðõèéëäýã õýìýýí òàéëáàðëàõ ÿâäàë ÷ áàéíà. ̺í çàðèì ýðäýìòýä ãèëáýðèéí äýýä õýñýãò ãàëûí äºë ä¿ðñýëäýã áàéñàí áà ýíý íü òºðèéí ãîëîìò àðèóí áàéõûã áýëãýäñýí ãýæ ¿çäýã àæýý. Èõ öàãààí ñ¿ëäèéã òîéðîí 8 õºë òóã áàéõ áºãººä ¿¿íýýñ óëáààëàí åñºí õºëò öàãààí òóã õýìýýõ áîëæýý.
Èõ öýðãèéí ĺðâºí õºëò õàð ñ¿ëä. Õàð ñ¿ëäèéã ýð çîðèã, èäýðìýã äàé÷èí ñ¿ð õ¿÷ýýð òºð óëñàà õàìãààëàõ äîãøèí ÷àíàðòàé ãýæ ¿çýí õ¿íäýòãýæ èðæýý. Òèéìýýñ Äîãøèí õàð ñ¿ëä õýìýýí íýðëýæ, ìÿíãàí õýýð àçàðãàíû ñ¿¿ëýýð óðëàäàã íü èõ öýðãèéí ñ¿ð õ¿÷èéã èëòãýõ áºãººä îðîé äýýðýý ãàí çýâ áàéäàã íü, äàéñíàà íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð òýìöýí ÿëàõûí áýëãýäýë þì.
Àëàã ñ¿ëä. Ýíý ñ¿ëä íü ýíõæèíãèéí áà öýðãèéí àëü àëèíä íü õýðýãëýãääýã áàéâ. ¯¿íèé îðîéí õýñýãò çýâ áà ýâðèéã ä¿ðñëýí óðëààä õàð öàãààí ºíãèéí äýë ñ¿¿ëýýð àëàãëóóëàí õèéäýã áàéæýý.

3. Ìîíãîëûí Þàíü ã¿ðíèé òºðèéí ¸ñ, áýëãýäýë

Òºðèéí ¸ñ: Õóáèëàé õààí Ìîíãîë òºðèéí ¸ñ, æóðìûã ñàéæðóóëàõ òàëààð îëîí ÷óõàë àðãà õýìæýý àâ÷ýý. Òýðýýð Ïàãâà ëàìûã òºðèéí áàãøààð çàëæ, òºðèéí ¸ñ æóðìûã íîìûí ¸ñòîé õîñëóóëàí ÿâóóëàõ òóõàé õî¸ð ¸ñíû îíîëûã áàðèìòëàí, øàøèí, òºð õî¸ð ¸ñûã òýãø ÿâóóëàõ ¸ñ æóðàì òîãòîîæýý. Õóáèëàé õààíû òºðèéí ýíýõ¿¿ ¿çýë “Öàãààí ò¿¿õ” õýìýýõ ìîíãîë ñóðâàëæ áè÷èãò òîäîðõîé òóñãàãäñàí áàéäàã.
Øàøèí, òºð õî¸ð ¸ñûã òýãø ÿâóóëàõ õýìýýõ íü øàøíû ¸ñ, òºðèéí ¸ñ õî¸ðûí õàðüöààã çºâ òîãòîîæ, òýãø õîñëîí áàðèõ ÿâäàë áîëíî. Ýíý òóõàé “Öàãààí ò¿¿õ”-íä “Íîìûí çàñàã ¿ã¿é áºãººñ àìüòàí òàìä óíàæ, õààíû çàñàã ¿ã¿é áºãººñ óëñ àéìàã ýâäðýõ áóþó” õýìýýí ºã¿¿ëæýý.
Õî¸ð ¸ñîí ãýäýã íü øàøèí, òºð õî¸ð áóþó õ¿ì¿¿íèé ýíý åðòºíöèéí õýðýã, çîë æàðãàë-ýíõ àìãàëàíã ýðõëýã÷ åðòºíöèéí òºð áóþó õààíû òºð õèéãýýä õ¿ì¿¿íèé ñýòãýë îþóíû õýðýã, õîéò íàñíû çîë æàðãàëàíã ýðõëýã÷ íîìûí òºð áóþó øàøíû òºð õýìýýõ õî¸ð òºð ìºí. ¯¿íä, áóðõàíû øàøíû ñóðãààëààð õ¿íèéã ýíý åðòºíöèéí çîâëîíãîîñ ãýòýëãýã÷ èõ õºëãºíèé áóþó òàðíèéí õýìýýõ õî¸ð àðãà óõààí áàéõ òóë øàøíû òºð íü òýð á¿ãäèéã õàìàðñàí ñóäàð, òàðíèéí õî¸ð çàñàãò, åðòºíöèéí òºð íü àðä îëíûã ýëáýðýí íèã¿¿ëñýõ, ýíýðýí òýòãýõ ¿éëñèéã ýðõëýã÷ ýíõ òºð õèéãýýä òºðèéí àëáàäëàãà õ¿÷èðõèéëëèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ ãèëáýð áóþó äàé÷èí òºð õýìýýí õî¸ð õýñýãò òóñ òóñ àíãèëàãäàõ àæýý. Ýäãýýðèéã á¿õýëä íü õî¸ð ¸ñíû äºðâºí èõ òºð õýìýýí íýðèéäýõ áºãººä ýíõ òºðèéã òºðèéí ýçýí õààí ãîëëîí ýðõýëæ, õàðèí òºðèéí çàõèðàí äàðàíãóéëàõ ¿¿ðãèéã ò¿¿íèé ò¿øìýä ãîë÷ëîí õýðýãæ¿¿ëýõ ó÷èðòàé.
ªºðººð õýëáýë, íîìûí òºð õýìýýõ íü ñóäàð, òàðíè õýìýýõ áóðõíû çàðëèã, åðòºíöèéí òºð õýìýýõ íü ýíõ àìãàëàí, çîë æàðãàëûã õàíãàã÷ õààíû çàñàã áºãººä ýíý õî¸ð çàñàã àøèä ìºíõ òýãø îðøâîîñ òºð óëñ, ò¿ìýí îëîí àìãàëàí áàéíà õýìýýñýí ¿ã àæýý.
Õóáèëàé áýýð õààí õ¿íèé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíäàà áàðèìòëàõ æóðàì, çàð÷èì, äýãèéã ãóðâàí èõ ¿éë, äºðâºí èõ òºð, çóðãààí èõ ¿ëãýð, äîëîîí èõ áýí, åñºí èõ áýëãý õýìýýí òîìú¸îëñîí áàéíà. Òóõàéëáàë, õààí õ¿íèé ãóðâàí èõ ¿éëä, óëñûã íîìûí ¸ñîîð çàëæ àìãàëàí áàéëãàõ, òºðèéã òºðèéí ¸ñîîð çàñàæ æàðãàë ýäë¿¿ëýõ, öýðãèéí ¸ñûã õè÷ýýæ óëñûã àìãàëàí áàéëãàõ áîëîé. Ýíý èõ ãóðâàí ¿éëèéã ìîíãîëûí õààä òºðºº çàñàõûí ¿íäñýí ¿çýë ñàíàà, ýíõ àìãàëàí, çîë æàðãàë õî¸ðûã õýðýãæ¿¿ëýõ òºðèéí õºòºëáºð áîëãîæ áàéæýý.
Òºðèéí áýëãýäýë: Åñºí èõ áýëãý íü Èõ Þàíü óëñûí ¿åèéí Ìîíãîë òºðèéí áýëãý òýìäýã áîëíî. ¯¿íä, ò¿ã ò¿ìýí öýðýã àÿëóóëàõ õàðàà èõò õàð òóã, õàìàã á¿ãäèéã õºäºëãºõ õàøãèðàà èõò óëààí á¿ðýý, áèå ñàõèõ õ¿÷ èõò àëòàí õóóð, îëîí ºðãºãäºõ ãýðýë ñàöðàíãóé øàð ø¿õýð, çàñàã ÿâóóëàõ õóðö èëä, ÷èéðýã ñàéí àëòàí ýìýýë, òºð òîãòîîõ õ¿íä á¿ñ, õ¿íäýò ñóóäëûí ºíäºð òàâöàíò èñýð, ò¿øèã ñàéò ºðëºã ñàéä àæýý.
Èéíõ¿¿ Þàíü ã¿ðíèé ¿åä òºð, øàøíû õîñ ¸ñíû òóõàé îíîëûã áîëîâñðóóëàí òºðèéí õýðãèéã ò¿¿íèé äàãóó óäèðäàí æîëîîäîæ áàéñàí íü òóõàéí ¿åèéí òºð ¸ñíû íýãýí îíöëîã þì.

4. Ìîíãîë óëñûí òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë, áýëãýäýë (ÕÕ çóóí)

Îëíîî ªðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë, áýëãýäýë: 1911 îíû XII äóãààð ñàðûí 29-íèé ºäºð Õàëõûí øàðûí øàøíû òýðã¿¿í YIII Áîãä Æèâçóíäàìáà õóòàãòûã Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèõ õààíä ºðãºìæëºí çàëàõ ¸ñëîë áîëæ, Ìîíãîë Óëñ áàéãóóëàãäñàíûã àëáàí ¸ñîîð òóíõàãëàí çàðëàâ.
Ìºí ºäºð õààíû çàðëèãààð Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûã òàâàí ÿàìòàé áàéãóóëæ òóñãààð òîãòíîëûí òýìöýëä èäýâõòýé îðîëöîã÷äîä õýðãýì çýðýã øàãíàæ òºðèéí àëáàí òóøààëä òîìèëæ, òºð óëñäàà õ¿÷èí ç¿òãýõ òàíãàðàãºðã¿¿ëæýý. Èíãýæ Ìîíãîëûí òºðèéí ¸ñîí äàõèí ñýðãýí ìàíäàæ ýõýëñýí áàéíà.
Îíû öîëûã “Îëíîî ºðãºãäñºí”-èé õýìýýí íýðëýæ, Èõ Õ¿ðýýã Íèéñëýë Õ¿ðýý áîëãîí òºðèéí ¸ñëîë áýëãýäýëèéã áóé áîëãîæ, òºðèéí ¸ñûã òîãòîîí ìºðäºõ áîëæýý.
Áîãä Æèâçóíäàìáà õààí øèðýýíä ºðãºìæëºãäñºíèé äàðàà Ìàíæèéí òºðººñ òîãòîîñîí õóóëü ¸ñ, àëáûã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ ìîíãîë òºðèéí óëàìæëàëò ¸ñ, ¸ñëîëûã òîãòîîõ òºðèéí áýëãýäëèéã á¿òýýõ òàëààð øàò äàðààëñàí øèéäâýð¿¿äèéã ãàðãàæýý.
Òºðèéí ¸ñ. Áîãä õààí þóíû óðüä Ìàíæèéí õààíä ºðãºí ìýä¿¿ëýõ, àëáà áàðèõ ¸ñûã õàëñàí áàéíà. ̺í Õàëõûí äºðâºí àéìãèéí õàí, âàí, áýéë, áýéñ ã¿í, çàñàã ÷óóëãàíû äàðãà òóñëàã÷ æàíæèí, õàìáà, øàíçóäáà íàðûí òàìãûã øèíýýð ñîëüæ, Ìàíæèéí ¿åèéí òàìãà áèò¿¿ìæëýõ, íýýõ æóðìûã óñòãàí, øèíý æèëèéí ¿åýð Ìàíæ õààíû àìãàëàíã ýðæ, áýëýã áàðüäàã ¸ñûã çîãñîîæýý.
Ìîíãîë òºðèéí õóðàëäàéí ò¿¿õýí óëàìæëàëûã ñýðãýýí, ºðíº áîëîí äîðíûí çàðèì îðîíä äýëãýðñýí ïàðëàìåíò ¸ñíû à÷ õîëáîãäëûã óõààðàí îéëãîæ, òýäíèé ¿ëãýð æèøãýýð òºðèéí á¿òöèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõûã ýðìýëçýæ áàéëàà.
¯¿íä Çàñãèéí ãàçðûí äýðãýä (ñåíàò) ìàÿãèéí çºâëºõ ýðõ á¿õèé Óëñûí õóðëûã 1914 îíû IY ñàðûí 13-íä áàéãóóëñàí íü Ìîíãîë òºðèéí ¸ñ, òºð çàñãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòàíä ãàðñàí øèíýëýã áºãººä ÷óõàë ººð÷ëºëò áîëñîí þì. Óëñûí õóðàë íü Äýýä, Äîîä õóðàë õýìýýõ õî¸ð òàíõèìòàé áºãººä äýýä õóðàëä åðºíõèé ñàéä, ÿàìäûí ñàéä íàð, àéìãèéíõàí, çàñàã íî¸ä, ò¿øìýä áàãòäàã áàéæýý. Õàðèí äîîä õóðàëä Çàñàã áóñ íî¸ä òàéæ íàð, áè÷èã, öýðãèéí áàãà äóíä òóøààëûí ò¿øìýë¿¿ä áàãòäàã áàéæýý. Ýíýõ¿¿ õóðëûí áàéãóóëëàãà 1919 îíä Ìîíãîëûí àâòîíîìèò ýðõèéã óñòãàõ õ¿ðòýë ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëñàí áàéíà.
Ìîíãîë óëñûí òºðèéí æàÿã ¸ñ ¿íäýñíèé õýëáýðòýé áîëæ, óëìààð òºðèéí ò¿øýý íàðûí ¸ñ ç¿éí õýì õýìæýýã òºëºâø¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ç¿éëñ íèëýýä õèéãäñýí þì. Òóõàéëáàë, ò¿øìýäèéã 3 æèëä 1 óäàà “÷óõàì øàëãàõ 4 ç¿éë” áîëîõ ýðäýì ÷àäàë, ñàõèëãà áàò, àæèë õýðãèéí áàéäàë òºëºâ, íàñ çýðãýýð áàéöààí øàëãàíà. ̺í ò¿øìýë õ¿íèé ¿ë òýâ÷èõ 8 ç¿éëèéã õîâäîã õàðãèñ, 纺ëºí ¿õýýíö, ÷àäàëã¿é, õè÷ýýíã¿é áóñ, ºâ÷òýé, äîëãèí õàòàí, ýðäýì äîðîé ÿâäàë õýìýýí òîäîðõîéëæýý. Òóõàéí ò¿øìýëèéã äýýð äóðüäñàí “÷óõàì øàëãàõ 4 ç¿éë”, “áóðóóøààõ 8 ç¿éë”-ýýð õýëýëöýæ äýâø¿¿ëýõ, áóóðóóëàõ àñóóäëûã øèéäýæ áàéñàí áàéíà.
Èéíõ¿¿ Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñ íü áèå äààñàí òóñãààð òîãòíîñîí óëñ áîëîõûí õóâüä òºðèéí áàéãóóëàë, áàéãóóëàìæ, õóóëü öààçûí òîãòîëöîîãîî Ìàíæ ×èí ã¿ðíèé ¿åèéíõýýñ íèëýýä ººðººð çîõèîí áàéãóóëæ ýõýëæýý. ªºðººð õýëáýë, äîðíî ºðíèéí òºðèéí òîãòîëöîîã õîñëóóëàí àíõ õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áàéäàã.
Òºðèéí áýëãýäýë. Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí òºðèéí áýëãýäýëä òºðèéí òóã, ñ¿ëä, òàìãà, õààí òºðèéí äîëîîí ýðäýíý çýðýã îðíî. ªã¿¿ëýí áóé ¿åä òºðèéí áýëãýäëèéã á¿òýýõäýý Ìîíãîë òºðèéí áýëãýäëèéí ò¿¿õýí óëàìæëàëä ¿íäýñëýí øèíýýð áàéãóóëàãäñàí õààíò òºðèéí õýâ øèíæ, îëîí ò¿ìíèé ñ¿ñýã áèøðýë, èòãýë ¿íýìøèë, Ìîíãîë ¿íäýñòíèé óëàìæëàë, ºí㺠àÿñûã íàðèéí òóñãàñàí áàéíà. ßëàíãóÿà, òºð, øàøíû õîñ ¸ñûã òîãòîîæ áàäðóóëàõ ¿çýë ñàíààã ã¿íçãèé øèíãýýæ, òºð, øàøèí òýãøèä ìàíäàí áàäðàõ áýëãýäëèéã àãóóëñíààðàà îíöëîã þì.
¯¿íèé çýðýãöýý òóõàéí ¿åèéí äýëõèé äàõèíû òºðèéí áýëãýäëèéí õºãæëèéí ºí㺠àÿñûã ÷ íýãýí àäèë õàðãàëçàí ¿çýæ, óëàìæëàë øèíý÷ëýëèéã íÿãò õîñëóóëñàí áàéíà.
Òºðèéí ñ¿ëä. Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí òºðèéí ñ¿ëä íü ñî¸ìáî þì. Ýíýõ¿¿ ñî¸ìáûã 1686 îíä Áîãäûí àíõäóãààð ä¿ð ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð çîõèîñîí àãààä ñî¸ìáî ãýñýí ¿ã íü óãòàà ñàìãàðä (ýðòíèé Ýíýòõýãèéí ñóäðûí) õýëýý𠓺ºðºº áèé áîëñîí ãýãýýí ¿ñýã” ãýñýí óòãàòàé àæýý. ªºðººð õýëáýë, ýíý ¿ñýã íü àíõ òýíãýðýýñ ººðºº ãýðýëòýí òîäîðñîí ãýõ äîìîãòîé ó÷èð èéíõ¿¿ íýðëýñýí áàéíà. ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð ýíý ¿ñãýý çîõèîñíû äàðàà õàìãèéí ýõíèé òèòýì ¿ñãýý ñ¿ëä ø¿òýýí áîëãîí ìóòðûí òýìäýãò õýðýãëýæ áàéæýý. Ýíý ¿åýñ ýõëýí ìîíãîë÷óóä ò¿¿íèé ã¿í ã¿íçãèé óòãà ñàíàà, ¿ëýìæ íàðèéí çîõèîìæòîé õýëáýð ä¿ðñèéã òàíüæ óõààðàí àøèä ìºíõèéí áýëãýäýë áîëãîí ø¿òýõ áîëñîí áºãººä ìîíãîë àéë ºðõ òîòãîíäîî, ñ¿ì õèéäèéí áàðèëãà áàéøèíä ä¿ðñëýõ áîëæýý.
Óëìààð òàìãà òýìäãýíä ÷ àøèãëàõ áîëñîí áàéíà. Èéíõ¿¿ ñî¸ìáî íü Ìîíãîëûí ýðòíèé ñ¿ëäýð áîëîõ íàð, ñàð, ãàëûí ä¿ðñèéã äýýäýëæ, ñàâ øèì åðòºíö, îðîí öàã, õ¿í àìüòàí, òºð óëñ, àðãà áèëãèéã áýëãýäñýí ã¿í óòãàòàé òóë 1911 îíîîñ òºðèéí ñ¿ëä áîëãîæ óëñûí äàëáàà, òàìãàíä ä¿ðñëýõ áîëæýý.
Ýðäýìòýí Á.Ðåí÷èí ñî¸ìáûí áýëãýäýë óòãûã èéí òàéëæýý. Ñî¸ìáûí õàìãèéí äýýð “íàð, ñàð, ãàë ãóðâàí ä¿ðñ òýìäýã áóé. Ò¿¿íèé íàðàí, ñàðàí õî¸ð íü Ìîíãîë óëñ õýìýýñýí óòãàòàé òýìäýã. Áººãèéí äóóäëàãàä íàðàí, ñàðàí ãàðàëòàé ãýæ Ìîíãîë óëñûíõàà ãàðëûã äóóääàã ¸ñ áóé.
Ñî¸ìáîä íàðàí ñàðàí õî¸ð äýýð ãàëûã ãóðâàí ¿ç¿¿ðòýé äºëººð ä¿ðñýëñýí íü ýðòíèé ìîíãîë÷óóä ãàëûã ìàøèä ýðõýì áîëãîæ, õ¿íèé óã óäàì çàëãàìæëàõûí òýìäýã õýìýýí õýëýëöäýã áàéñàí áºãººä óóë ãàëûí ä¿ðñ íü ãóðâàí ¿ç¿¿ðòýé áàéäàã íü Ìîíãîë óëñûí ãàë ãîëîìòûã ºíãºðñºí, ýä¿ãýý, èðýýä¿é ãóðâàí öàãò áóþó ¿¿ðä ìàíäàí áàäàð÷ áàéõ õýìýýñýí óòãàòàé òýìäýã áîëîé.
Ñî¸ìáûí äîòîðõ ãóðâàëæèí ä¿ðñ áîë äàéñíû ººäººñ õýðýãëýõ æàäíû ñóìíû õýëáýðèéã ä¿ðñýëñýí áºãººä äàéñíûã äàðàõ õýìýýñýí óòãàòàé òýìäýã ìºí.
Ñî¸ìáûí äîòîðõ õºíäëºí øóëóóí ºíöºãòýé õî¸ð õýñýã äºðâºëæèí ä¿ðñ áîë Ìîíãîëûí õ¿í àðä èõ, áàãà, äýýð äîîðã¿é öºì óëñûíõàà òºëºº øóëóóí øóäàðãààð õ¿÷ýý ºãºõ õýðýãòýé õýìýýñýí òýìäýã áîëíî. ªíöºãòýé áîëãîñîí íü Ẻðºíõèéí ýñðýã áîëãîæ, õ¿í á¿õýí óëñûíõàà òºëºº ýðñ øóëóóíààð ç¿òãýõ õýìýýñýí ñàíàà.
Ñî¸ìáûí ãîëä áèå áèåý äàãàæ ýðãýñýí õî¸ð çàãàñíû ä¿ðñ áóé íü çàãàñûã ýðòíèé ìîíãîë÷óóä í¿äýý àíüäàãã¿é àìüòàí õýìýýí ìàø ñîíîð ñîðãîãèéã ä¿ðñëýõýä õýðýãëýäýã áàéæýý. Õî¸ð çàãàñûã çóðñàí àðãà áèëýã áóþó ýð, ýì õýìýýñýí óòãàòàé íü óëñûíõàà òºëºº äýýð, äîîð, ýð ýìã¿é öºì íýãýí ñýòãýëýýð àðãà áèëãèéã õîñëîæ, äàéñíû ýñðýã í¿ä öàâ÷èëã¿é ñýðýìæèëæ áàé õýìýýñýí ñàíàà.
Ñî¸ìáûí õî¸ð õàæóóãèéí áîñîî äºðâºëæèí íü õýðìèéã ä¿ðñýëñýí áºãººä òºðèéí òºëºº õ¿í àðä äýýð, äîîð, ýð ýìã¿é ñýòãýëýýð ýâ íýãòýé áîëáîîñ Ìîíãîë óëñ òºìºð ìýò áàò áîëíî õýìýýñýí ñàíàà.
Ñî¸ìáî ¿ñãèéí äîòîð áàãòñàí ýäãýýð óòãûã ä¿ãíýâýýñ Ìîíãîë óëñûí ¿¿ðä ýðõ ÷ºëººòýé òóñãààð òîãòíîõûí áýëãý òýìäýã äàðóé ìºí” õýìýýí òàéëáàðëàæýý.
1911 îíîîñ õîéø ýíýõ¿¿ ñî¸ìáî íü Ìîíãîë óëñûí ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí áàòàëãàà, òóñ óëñ ºíº ìºíõºä ìàíäàí öýöýãëýõèéí áýëãýäýë áîëîí ãýðýëòýæ áàéíà.
Òºðèéí òàìãà. Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí õààí Áîãä Æèâçóíäàìáà òºðèéí õàø ýðäýíý òàìãà íýã, ìºíãºí ýðäýíý òàìãà íýã, øàøíû òýðã¿¿íèé àëòàí òàìãà íýãèéã õýðýãëýæ áàéæýý.
Õààíû õàø ýðäýíý òàìãà íü “Øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷ íàðàí ãýðýëò Áîãä õààíû òàìãà” ãýñýí ¿ãèéã ñî¸ìáî, õóó÷èí ìîíãîë, äºðâºëæèí ¿ñãýýð áè÷ñýí áºãººä òàìãàíû áàðóóí äýýä ºíöºã áóþó õàìãèéí ýõýíä òºðèéí ñ¿ëä áîëîõ ñî¸ìáûã ä¿ðñýëñýí áàéíà. ̺í òàìãàíû óëíû çóçààíû äýýä òàëä íü “Òýíãýð”, äîîä òàëä íü “Ãàçàð” ãýäýã ¿ãèéã ñèéëñýí íü òàìãàíû ãàäíà òàëààñ íü äýýä òàëûã ìýäýæ àëäàæ ýíäýëã¿éãýýð òàìãàà ýðõýìæèëäýã áàéæýý.
Ñóäëàà÷äûí ¿çýæ áàéãààãààð òàìãàíû ¿ãèéã þóíû óðüä ñî¸ìáî ¿ñãýýð áè÷ñýí íü Æèâçóíäàìáà õààí íü àíõäóãààð Áîãä ºíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí íàéì äàõü ä¿ð áîëîõûã, ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷ñýí íü Ìîíãîë òºð, ñî¸ëûí ã¿í ã¿íçãèé óëàìæëàëûã, äºðâºëæèí ¿ñãýýð áè÷ñýí íü Áîãä Æèâçóíäàìáà õóòàãò Õóáèëàé õààíû àäèëààð òºð, øàøíûã õîñëîí áàðüñíû áýëãýäýë áîëæ áàéíà.
Áîãä õààí òàìãûã á¿òýýëãýýä òóñãàéëàí íîì óíøèæ àðàâíàéëóóëæýý. ªã¿¿ëýí áóé ¿åä ìîíãîë÷óóä òºðèéí òàìãûã ìàøèä äýýäëýí õ¿íäýòãýäýã áàéâ. Òàìãà çàëàõ, õ¿ëýýí àâàõ, òàìãàíä ¸ñëîí ìºðãºõ çýðýã ¸ñëîëûã ºäðèéí ñàéíûã ¿çýæ ã¿éöýòãýäýã, òàìãûã ã¿í ã¿íçãèé áýëýãäýë á¿õèé ñàâàíä õàäãàëäàã áàéæýý. Òóõàéëáàë, îëîí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäóóä ñàð á¿ðèéí øèíèéí 1, 15-íä ýðäýíèéí òàìãàíä ýýëæýýð ¸ñëîí ìºðãºäºã áàéæýý.
Òºðèéí äàëáàà. Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäñàíû äàðàà òóñ óëñûí òóñãààð òîãòíîë, áèå äààñàí áàéäëûã èëýðõèéëýõ òºðèéí äàëáààã øèíýýð á¿òýýí õýðýãëýõ áîëñîí áàéíà. Èéíõ¿¿ ìîíãîë òºðèéí òóã ñ¿ëäíèé ò¿¿õýí óëàìæëàë, òóõàéí öàãèéí îëîí óëñûí òºðèéí òóã äàëáààíû õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãàä íèéö¿¿ëýí òºðèéí äàëáààã á¿òýýí çàëæýý.
Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí äàëáàà íü ãóðâàí àì (íýã àì íü 70x70 ñì), äýâñãýð íü ãàë øàð, èøíèé ýñðýã òàëä ãóðâàí óëààí õýëòýé. Òýäãýýðèéí äýýäýä “Óì”, äóíäàä “Àà”, äîîäîä “Õóì” õýìýýõ ìààíèéí ¿ñýã õàäæýý. Õýëòýé õýñãýýñ áóñàä ãóðâàí òàëä óëààí õºâººòýé áàéõ áà õºâºº íü àì õàãàñ ºðãºí, äàëáààíû òºâ äóíä õ¿ðýýòýé áàäàìëÿíõóà öýöãýí äýýð ñóóðèëñàí ñî¸ìáî ñ¿ëä, “Ý”“Áàì” ¿ñãèéã òóñãàé äýâñãýð äýýð óðëàæ, ñàéí ñàéõíûã áýëãýäñýí “Ëàìààäàé ãîìáî ñàíæàà äàñ¿ðýí, ë¿éì¿ääîíæè” ãýñýí íîì áàðëàñàí áàéäàã.
Äàëáààíû äýýðõ áè÷èãò áóääûí øàøíû õ¿íäýòãýëèéí áè÷èã ëàíç, òºâä ¿ñãèéã õýðýãëýñýí íü Ìîíãîë îðîí òóñãààð óëñ áîëîí òºð, øàøíàà àðèóíààð ìàíäóóëíà ãýñýí áýëãýäýë óòãà ñàíààã èëýðõèéëæýý. Ýíýõ¿¿ òºðèéí äàëáààã ìàíäóóëàõ ºäðèéã Áîãä õààíû çàðëèãààð òîãòîîæýý.
Õààí òºðèéí äîëîîí ýðäýíý. Ýðòíèé Ýíýòõýãèéí õààäûí õýðýãëýæ áàéñàí õ¿ðä, ÷àíäìàíü, õàòàí, ò¿øìýë, çààí, ìîðü, æàíæèí (áààòàð) äîëîîí ýðäýíèéã Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûã òóíõàãëàìàãö Áîãä õààíû çàðëèãààð á¿òýýí àðàâíàéëæ, òàéëáàð ìàãòààëûã çîõèîí òºðèéí áýëãýäýë áîëãîæýý.
Òºðèéí äóóëàë. Áîãä õààí Ìîíãîë óëñ òºðèéí äóóëàëòàé áàéõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýýä Ñàíêò-Ïåòðáóðãèéí Ìàðèíèé òåàòðûí ãîöëîë õºãæèì÷èí À.Â.Êàäëåöààð óëñûíõàà òºðèéí äóóëëûã çîõèîëãîæ, ò¿¿íèéã “Ýðäýíèéí Î÷èð” îäîíãèéí äºò㺺ð çýðãýýð øàãíàñàí áàéíà.
Ãýâ÷ òóõàéí ¿åä ò¿¿íèéã òºäèé ë õýðýãëýýã¿é áîëîëòîé. Õàðèí Áîãä õààíä çîðèóëñàí “Çóóí ëàíãèéí æîðîî ëóóñ” õýìýýõ õ¿íäýòãýëèéí äóó íü òºðèéí äóóëëûí õýìæýýíä õýðýãëýãäýæ áàéæýý.
Òºðèéí ¸ñëîë. ªã¿¿ëýí áóé ¿åä àëèâàà ÿàìëàõ õóðàõ ¸ñëîë, øèíýëýõ öàãààëàõ ¸ñëîë , Áàò-Îðøèë ºðãºõ ¸ñëîë , Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé Ìàéäàð áóðõàí çàëæ ºðãºõ ¸ñëîë, Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé öàì á¿æèãëýõ, áºõ áàðèëäàõ ¸ñëîë, óóëûí òýíãýð òàéæ ñóð, áºìáºã õàðâóóëàõ ¸ñëîëûã òîãòîîñîí õóóëü ä¿ðìèéí äàãóó ÿâóóëäàã áàéæýý. Ýäãýýð íü Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí ãîë ¸ñëîëóóä áºãººä èõ õààí, õàòíààñ ýõëýýä òºðèéí ñàéä, ò¿øìýä, õóòàãò õóâèëãààä öºì îðîëöäîã áàéâ.
1915 îíû Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðýýð Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã àâòîíîìèò ýðõòýé áîëãîí õÿçãààðëàæ Ãàäààä Ìîíãîëûã Õÿòàäûí õýìæýýò ýðõèéí äîð îðøèõ óëñ áîëãîñîí áèëýý. Ãýâ÷ Ìîíãîë óëñûí òºð, çàñàã óðüäûí àäèë îðøèí òîãòíîæ óëñ îðíûõîî äîòîîä àñóóäëûã áèå äààí øèéäýæ, ìîíãîë òºðèéí ¸ñ, ¸ñîíä ÿìàð íýãýí ººð÷ëºëò ãàðààã¿é áèëýý. Õàðèí ýíý ¿åä ÄÈÓ-ûí åðºíõèéëºã÷ººñ Ìîíãîë óëñûí òºðò ¸ñûã ñóëðóóëàí ººðèéí áóñàðìàã çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ Æàâçàíäàìáà õààíä “õààí öîë, àëòàí òàìãà” îëãîæ, Ãàäààä Ìîíãîëûí íî¸äûí çýðýã äýâèéã íýìýõ òóõàé áè÷èã èð¿¿ëñýíä òýðýýð ¿¿íèéã õ¿ëýýí àâàõààñ ýðñ òàòãàëçàæ ººðèéí óëñûí á¿ðýí ýðõò áàéäëûã ò¿¿íä òîä õàðóóëñàí áàéäàã.
1919 îíä Ìîíãîë îðîí äàõèí Õÿòàä öýðãèéí ýðõøýýëä îðñíîîð ìîíãîë òºðèéí ¸ñîí ò¿ð òàñàëäàõàä õ¿ð÷ýý. Ãýâ÷ òºäèé ë óäàëã¿é 1921 îíû II ñàðûí 21-íä Áàðîí Óíãåðíèé äýìæëýãòýéãýýð Áîãä ãýãýýíèéã õààí øèðýýíä çàëæ, òàâàí ÿàìûã áàéãóóëñàí áàéíà. Óëìààð òóñ îðîíä ¯íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàë ºðíºæ, õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã ýõ îðíîîñîî õººí, àðäûí ýðõò õýìæýýò öààçàò õààíò çàñãèéã áàéãóóëñíààð Ìîíãîë òºðèéí ¸ñîí äàõèí ñýðãýñýí áèëýý.
Àðäûí ýðõò, õýìæýýò öààçàò Ìîíãîë óëñ (1921-1924): 1921 îíû YII ñàðûí 8-íû ºäºð Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí óäèðäëàãà Ä.Áîäîî, Ä.Ñ¿õáààòàð, Ñ.Äàíçàí íàð Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ãîë òàëáàéä îðæ èð¿¿òýý, òýíäýýñ øóóä ÿâæ ãîëûí íîãîîí ñ¿ìä î÷èæ Áîãäîä áàðààëõæýý. Ýíý áîë íýã òàëààñ ÇÎÓ-ààñ òóñëàìæ àâ÷, óëñ îðíîî õàðèéí äàéñíààñ ÷ºëººëºõºä ÷èãëýãäñýí òàìãà äàðñàí áè÷èã îëãîñîí Áîãä ýçýí õààíû çàðëèãèéã ¸ñ÷ëîí áèåë¿¿ëñíýý íîòîëæ, ò¿¿íä òºðèéí õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëñýí õýðýã þì.
Óã ¿éë ÿâäëûí íºãººäºð íü áóþó 10-íû ºäºð Áîãäûí Çàñãèéí ãàçàð Àðäûí Çàñãèéí ãàçàðò òºðèéí ýðõ ìýäëèéã øèëæ¿¿ëýõ ¸ñëîë áîëæýý.
Ìîíãîë óëñ òóñãààð òîãòíîëîî äàõèí ñýðãýýæ, Àðäûí Çàñãèéí Ãàçàð áàéãóóëñàíòàé õîëáîãäóóëàí YII ñàðûí 11-íèé ºäºð òºðèéí ¸ñëîë áîëîâ. Ýíý ¸ñëîëîîð Ìîíãîë, Îðîñ óëààí öýðãèéã æàãñààæ, áàãà ¿äèéí ¿åñò Áîãä õààíûã òºðèéí îðäîíä çàëæ, õýìæýýò ýðõò õààíä ºðãºìæèëæ ¸ñëîëûã ÿâóóëñíû äàðàà Áîãä õààíààñ, èéíõ¿¿ õààíä ºðãºìæèëñºí ó÷èðò àðäûí çàñàã ºíº óäààí ìàíäàõ áà îëîí ò¿ìýí àðäûã ýíýðýí ¿çýõ çàðëèã áóóëãàñàí áà îíû öîëûã õýâýýð “Îëíîî ºðãºãäñºí”-èé õýìýýí íýðèéäñýí áàéíà. Øèíý òºðèéí àíõíû ýíý ¸ñëîëûí ¿åä òóñãàé èíäýð áàéãóóëæ, îëîí ò¿ìíèéã õóðàëäóóëàí æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàð ¿ã õýëæýý. Èéíõ¿¿ Ìîíãîëä õóâüñãàë ÿëàí àðäûí ýðõò, õýìæýýò öààçàò õààíò çàñàãëàë òîãòîâ.
ªã¿¿ëæ áóé ¿åèéí òºðèéí ¸ñûã õóóëü÷èëñàí áàðèìò áîë Áîãä Æèáçóíäàìáà õààí áà Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíä áàéãóóëæ, 1921 îíû XI ñàðûí íýãíýýñ õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí “Òàíãàðàãèéí ãýðýý” þì. Óã ãýðýýãýýð Áîãä õààí íü øàøíû á¿õ ýðõèéã õÿçãààðã¿é ýðõëýõ, óëñûí àëèâàà õýðãèéã Çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéäààð äàìæóóëàí ã¿éöýòãýõ, çàðèì õóóëü ä¿ðìèéã Çàñãèéí ãàçðààñ àéëòãàõàä íýã óäàà áóöààæ õýëýëö¿¿ëýõ, Çàñãèéí ãàçðààð äàìæóóëàí ãàâúÿà çýðýã îëãîõûã ýðõëýí øàãíàõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýð òîãòîîæýý.
Çàñãèéí ãàçðûí ýðõ ¿¿ðýãò Áîãä õààíä ñîíñãîæ àéëòãàëã¿éãýýð øèíý õóóëü ä¿ðýì òîãòîîí ÿâóóëæ ¿ë áîëîõ, øèíý õóóëü ä¿ðýì Çàñãèéí ãàçðûí ÷óõàë òóøààëûã Åðºíõèé ñàéä ãàíöààðàà áóþó ýñâýë áóñàä ÿàìíû ñàéäòàé õàìò Áîãä õààíä í¿¿ðýýð (áèåýð) áàðààëõàæ àéëòãàæ áàéõ, Äîòîîäûí ñàìóóí ¿¿ñýõýä õ¿ðâýë Çàñãèéí ãàçðààñ Áîãä õààíä àéëòãàõã¿éãýýð ÷óõàë õóóëü ãàðãàæ áîëîõ, òýðã¿¿í, äýä ñàéä, á¿õ öýðãèéí æàíæèí íàðûã Çàñãèéí ãàçðààñ òîìèëæ, Áîãäîä àéëòãàæ áàéõ çýðýã þì.
Ýíýõ¿¿ ãýðýýíèé àãóóëãààñ ¿çýõýä õýäèéãýýð Áîãä Æèáçóíäàìáà õààíû òºðèéí ýðõ îëîí òàëààð õÿçãààðëàãäñàí áîëîâ÷, Àðäûí Çàñãèéí ãàçðààñ ýçýí õààíäàà õàíäàõ òºðèéí ¸ñûã áàðèìòàëæ, ò¿¿íä õ¿íäýòãýëòýé õàíäàæ áàéñàí íü õàðàãäàõ áºãººä “Òàíãàðàãèéí ãýðýý” íü çàñàãëàë õóâààðèëàõ îðîëäëîãî áàéæýý.
ͺ㺺 òàëààð Ìîíãîë Óëñûí ýçýí õààí Æèáçóíäàìáà õóòàãò áà Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíä (1921.07-1924.5 ñàð) òîãòñîí ãóðâàí æèëèéí õàðèëöàà íü Ìîíãîëûí òºðèéí ¸ñíû îíöãîé õàðèëöàà áàéñíûã ãýð÷èëíý. Òóõàéëáàë, Æèáçóíäàìáà õóòàãòàä çîðèóëæ øèíýëýõ, Áàò-Îðøèë ºðãºõ, õààí, õàòíû ò¿ìýí ºëçèé ãèéñíèé (òºðñºí ºäðººð) ¸ñëîëûã æèë á¿ð ¿éëäñýýð èðñýí àãààä ýíý ¸ñëîëä Õàëõûí õàí òýðã¿¿òýí èõýñ äýýäýñ áèåýð õ¿ðýëöýí èðæ õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëäýã ¸ñ õýâýýð áàéñàí ÿâäàë þì.
̺í Áîãä Æèáçóíäàìáà õààí 1924 îíû Y ñàðûí 20-íä òýíãýðò õàëüñíû äàðàà òºðèéí òàìãà, áàðèìò áè÷ãèéã Çàñãèéí ãàçàðò çàëàõäàà òóñãàé ¸ñëîë õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëñýí áàéäàã.
Ìîíãîë îðîíä ¯íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàë ÿëæ, Æèáçóíäàìáà õóòàãòûã õýìæýýò ýðõòýé õààíä ºðãºìæëºí, ÀÇÃ-ûã áàéãóóëñíààñ õîéøèõ ãóðâàí æèëèéí õóãàöààíä òºðèéí áýëãýäëèéã õóóëü÷ëàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà. Èéìýýñ Æèáçóíäàìáà õóòàãò õààíä òºðèéí òàìãà õóó÷èí õýâýýð õàäãàëàãäàæ, òºðèéí ñ¿ëä “ñî¸ìáî” íü çºâõºí öýðãèéí ÿàìíû áîëîí 6 àéìãèéí öýðãè

4. Ñàìáàðûí õýðýãëýõ õ¿ðýý áà àøèãëàëòûí íºõöºë

Суулгаж дуусаад алдаа зааж магадгүй. Тоохгүй байхад болно оо.

YAAH BE ALDAA ZAAGAAD BNAA

за тэхлээр болчлоо шүү баярлаа

Юникодын талаар өгсөн зөвлөгөөнд маш их баяралалаа. Их том тус боллоо

Unicode биш програмууд арзайгаад уншигдахгүй байх тал байдаг. (Япон, Хятад ч мөн адил.) Ийм тохиолдолд Start -> Control Panel -> (Date, Time, Language, and Regional Options) -> Regional and Language Options руу ороод Regional and Language Options цонхны Advanced хэсэгт Language for non-unicode programs хэсэгт зохих хэлээ сонгох хэрэгтэй. Жишээ нь хуучны Монгол програмууд арзайгаад байвал энэ хэсэгт Mongolian гэж сонгох хэрэгтэй юм. Харин Do you want to restart? буюу компьютераа дахин эхлүүлэх үү гэсэн асуултанд заавал тийм (Yes) гэж сонгох хэрэгтэй байдаг. Энэ тохиолдолд үгүй гэж сонговол дараа нь компьютер унтрааж асаасан ч гэсэн үйлдэл биелдэггүй гэдгийг анхаараарай!

Бас бичиж байгаа програм дээрээ зөв фонт сонгоорой. Arial сонгоод бичээд үзэхэд болж байвал өөр фонт сонгоод болохгүй тохиолдолд тэр фонт чинь алдаатай, Герман хэл бүрэн зөв дэмжихгүй байна гэсэн үг шүү.

Сайн байна уу? Герман үсэг компьютерт хэрхэн таниулах вэ? Умлауттай үсэгнүүд нь монгол д үсгээр гарч ирээд байх юм. Зөвлөгөө өгнө гэж найдаж байна. Баяралалаа

Monkey ямар зорилгоор суулгах гэж байгаа вэ? http://dusal.blogmn.net/9815/ суулгаад адилхан байдлаар ашиглаж болно.

monkey yaj suulgah ve

Энэ заавар XP үйлдлийн системд зориулсан заавар. Хэрэв Windows 7,8,9,10 хэрэглэдэг бол заавар нь өөр байгаа. Youtube дээр Windows 7 keyboard layout change гэх мэт хайгаад үзээрэй.

7 дээр өөр нэртэй файлууд гарч ирээд байхийн. компьютердээрээ асуудалгүй мөртлөө майл явуулах FB зэрэгт фонд нь танигдахгүй юм яах вэ.
7 deer uur failuud garch ireed baihiin. computer deeree asuudalgui murtluu mail FB zeregt fond ni tanigdahgui bna geed bhiin yah ve.
Jishee ni: Start -> Control Panel -> (Date, Time, Language, and Regional Options)geed orohoor Regional Options gej bhgui baigaad bna.

Холбоо барих руу нь ороод өөрөө аваач.

tuslamj meileer dugaaraa uguuch